Kies een taal
**Een van de meest deprimerende aspecten van de rampen waardoor Europa de laatste tijd getroffen wordt, is – afgezien van het gebrek aan visie van de politieke leiders – de onverschilligheid van de burgers over de recente gebeurtenissen. Natuurlijk maken zij zich zorgen over de economische en sociale tegenslagen die hen mogelijk zullen treffen, maar niets wijst erop dat Europa voor hen meer inhoudt dan een munt die in gevaar is. Sommige mensen vragen zich weliswaar af wat het zou betekenen als de euro verdwijnt, maar niemand lijkt zich er druk over te maken wat de gevolgen zullen zijn in termen van beschaving, als er een einde komt aan de Europese droom. En dat is de echte ramp die ons te wachten staat als er geen oplossing wordt gevonden.
Het syndroom van het zinkende schip grijpt al om zich heen, terwijl angst de mensen aanzet tot de meest vreselijke vormen van nationalisme. Hoe minder de kranten de onvrede onder de bevolking serieus nemen, hoe ernstiger de beschuldigingen worden. En het ergste is wel dat de burgers – aangestoken door anderen of op eigen initiatief – elkaar nu al onder vuur beginnen te nemen.
De echte oorzaak van het huidige fiasco ligt in de kleingeestigheid die de Europese integratie sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw kenmerkt. Het eenwordingsproces heeft Europa weliswaar enkele mooie successen gebracht, zoals de afschaffing van de grenzen en de invoering van een gemeenschappelijke munt, maar het heeft Europa altijd aan de durf en creativiteit ontbroken die nodig zijn om een scenario uit te denken dat écht enthousiasme oproept.**
Europa is nog altijd een verslagen macht
In economisch opzicht heeft Europa na de Tweede Wereldoorlog ongekende welvaart bereikt, maar in cultureel opzicht is Europa nog altijd een verslagen macht, die haar hegemonie uit het verleden is kwijtgeraakt. Max Ernst heeft de Europese nederlaag prachtig verbeeld in zijn schilderij Europa na de regen. Met de jaren heeft Europa zich wel in materieel opzicht hersteld, maar niet in geestelijk opzicht. Het desolate landschap dat Ernst schilderde, kreeg dan ook een nieuwe betekenis tijdens de halve eeuw dat de Koude Oorlog en de Amerikaanse overheersing duurden; een periode waarin de Europeanen allengs wegzonken in een wederzijdse aanpassing aan hun respectievelijke culturen, waardoor zij het besef van hun eigen identiteit vrijwel geheel verloren. De Europese integratie spreekt eerder tot de portemonnee dan tot het bewustzijn.
Het is waar dat er in het begin nog grote staatslieden waren. Maar toen die schaars werden, werd duidelijk hoe kwetsbaar de culturele dimensie van het Europese project was. De vooruitgang op het gebied van communicatie en handelsuitwisselingen leidde niet echt tot een versterking van het Europese toekomstidee: de Europeanen gingen weliswaar van het ene uiteinde van het continent naar het andere reizen, inclusief de studenten die tussen de meest afgelegen universiteiten op en weer pendelen, maar deze dynamiek heeft vreemd genoeg niet het fundament gelegd voor een solide bouwwerk waarbinnen een gevoel van eenheid kon groeien.
We hebben ons nooit Europees gevoeld
**Hoewel de Europeanen in Amerika en Azië als ´Europees´ betiteld werden, hebben wij ons nooit Europees gevoeld, in weerwil van de alsmaar uitdijende instellingen in Brussel en Straatsburg. Ondanks een gemeenschappelijk verleden was ons heden schimmig en onze toekomst onzeker.
Toen wij voor de uitdaging stonden om goedkeuring te verkrijgen voor de Europese grondwet, kwam dit fiasco pas goed aan het licht. Deze tekst moest – na het Romeinse en het Karolingische rijk – een derde wedergeboorte van Europa markeren, maar is in de praktijk de zoveelste uiting geworden van een diepgewortelde bureaucratie die niet in staat is de Europeanen in enthousiasme te verenigen. De Europese grondwet is een vruchteloos document gebleken dat er niet in geslaagd is het spirituele en morele erfgoed van het continent te vangen, en dat geen enkele kans had de actieve steun van de burgers te verwerven.
Ondanks alles zou niets ter wereld zo erg zijn als de ineenstorting van het Europese project, dat wil zeggen vanuit het oogpunt van vrijheid. Europa heeft nog de tijd om uitleg te geven, en vooral om een en ander aan zichzelf uit te leggen. Als Europees burger had ik graag gezien dat er in de Europese Magna Carta – bij wijze van grondige zelfkritiek – aandacht was besteed aan ons kolonialistische en plunderende verleden. Evenzo bood deze tekst de kans om de wereld te laten zien welke bijdrage het humanisme en de verlichting – waarlijk Europese filosofieën – aan de individuele vrijheid en de collectieve democratie hebben geleverd.**
Vervang de alomtegenwoordige markt door democratie
**Het was er een goed moment voor en het is nog steeds niet te laat. Europa bevindt zich in het oog van de cycloon die door de zogenaamde ´mondiale crisis´ wordt gevormd, en kan daar alleen nog uitkomen als het zijn zwaartepunt verlegt en de alomtegenwoordige markt vervangt door democratie. Als het dit – in wezen culturele – proces volbrengt, dan zou Europa zijn kracht en een deel van zijn verloren eigenwaarde kunnen terugwinnen. Als het Europese project daarentegen definitief uiteenvalt, dan zou dit ruim baan geven aan totalitaire oplossingen die – iets wat je historisch gezien niet zou verwachten – aanzien genieten als effectief tegengif tegen de crisis. Poetin, de Chinese communistische partij en de Arabische sjeiks zien vrijheid als een obstakel voor een gezonde markt.
Dat is nu juist het standpunt dat Europa moet vermijden, als het trouw wil blijven aan de beste versie van zichzelf. Europa is de historische bakermat van de democratie en als zodanig ontleent het zijn vitaliteit aan de bereidheid om vrijheid altijd boven de andere spelregels te stellen. Met name boven de wetten waarmee men het heilige speculeren aan alle burgers ter wereld wil opdringen, inclusief – uiteraard – aan de ingeslapen, lafhartige en zelfzuchtige Europeanen.**
