Lessen uit Europa - Andrzej Stasiuk

Waarom hebben Duitsers en Polen moeite om elkaar te begrijpen? Waaraan kunnen we een Pool herkennen? Hoe kunnen we Duitsland helpen om de EU in goede banen te leiden? In dit interview vertelt de veelzijdige Poolse schrijver Andrzej Stasiuk hoe hij over deze onderwerpen denkt.

Gepubliceerd op 26 december 2011 om 11:00

**TOMASZ MACHAŁA: Welke betekenis heeft het woord ‘Duitsland’ in Polen?

ANDRZEJ STASIUK: Dit woord heeft een negatieve connotatie, te beginnen bij de etymologie van het woord ‘Duitser’, ‘Niemiec’ in het Pools, wat afkomstig is van ‘niemy’ wat ‘doofstomme’ betekent. Dus iemand met wie je niet kunt communiceren vanwege de onbegrijpelijke taal die hij uitslaat. Dan hebben we nog een hele reeks aan spreekwoorden zoals “Een Duitser zal voor een Pool nooit een broer zijn, hoe oud de wereld ook is”. En niet te vergeten het volksbeeld van de duivel die als Duitser is vermomd. We zouden daar nog meer voorbeelden aan kunnen toevoegen. We kunnen stellen dat dit woord door de eeuwen heen een zeer negatieve betekenis heeft gekregen, die na zoveel eeuwen moeilijk bij te stellen is.

En dat ondanks de Europese Unie, ondanks de subsidies en ondanks de afwezigheid van grenzen?

De Polen hebben het echt geprobeerd en proberen het nog steeds – en dat zeg ik zonder ironie en met respect. Maar deze last is zo groot dat deze op een generatie drukt die normaal gesproken niet meer onder dit historische trauma gebukt zou moeten gaan. Toen onze dochter in groep vijf van de basisschool zat, zong zij voor onze Duitse vriend Rota [een Pools vaderlandslievend liedje] waarin de volgende zin voorkwam: “De Duitser zal ons niet in het gezicht spugen.” Zij had daar geen kwade bedoelingen mee. Totaal niet. Ze wilde onze gast alleen maar een plezier doen door het enige versje dat zij over Duitsers kende, op te zeggen. Albrecht was met stomheid geslagen en kon niet geloven dat kinderen dat vandaag de dag nog op school leren. Maar dat gebeurt dus nog steeds.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Gaat in Duitsland iets soortgelijks op voor het woord ‘Pool’?

Dat weet ik niet. Maar al is dat zo, dan nog zijn ze te goed opgevoed om het te laten merken. Ik geloof echter oprecht dat de houding van Duitsers ten aanzien van ons even complex is als onze houding ten aanzien van hen. Maar het is simpelweg verborgen. Zij bannen ons een beetje uit hun geweten.

Is een Pool in de Europese Unie een gelijkwaardige of minderwaardige partner?

Het wordt steeds moeilijker om een Pool op straat te herkennen aan de hand van zijn kleding of gedrag. Er is sprake van trans-Europees kopieergedrag. Maar voor het geoefende oog blijven antropologische kenmerken zichtbaar. Zoals het kenmerkende Slavische gezicht. Vroeger had een Pool de neiging om op straat zachter te spreken. Dat is nu niet meer geval, althans in Berlijn. Maar Berlijn is Duitsland niet, dat is de toren van Babel.

Hoe zit dat in Parijs, Hamburg, Londen en Rome?

Een aantal jaren geleden kon ik mijn landgenoten er op het Sint-Pietersplein in Rome zonder probleem uitpikken, in het bijzonder de mannen (die duidelijk een stijver voorkomen hadden): een broek tot halverwege de kuiten en sokken in sandalen, daarboven een forse buik, een snor en niet te vergeten een videocamera. Ik denk dat het onderscheid tussen de oude en de nieuwe Unie nog heel lang zal blijven bestaan.

Kunnen we nog iets leren van die oude Unie?

Wij hebben hen niet verwelkomd, zij hebben ons ingelijfd. Tegen de prijs om net als zij te worden, of althans om dit te proberen. Er is geen wederkerigheid. “Hoe wij zijn” interesseert ze nauwelijks, het enige wat ze willen, is dat we ze niet teveel storen. Persoonlijk heb ik daar geen problemen mee. Als we afzijdig blijven, hebben we meer vrijheid.

Vreest u Duitse overheersing? Een hegemonie van Berlijn?

In een groep moet er altijd iemand zijn die overheerst, dat is nu eenmaal zo. Natuurlijk zouden de Polen graag die rol op zich nemen, maar gezien de huidige situatie zal Duitsland domineren. In het verleden hebben we al geprobeerd om daar een stokje voor te steken met het verdrag van Versailles en we weten waar dat toe heeft geleid.

Is overheersing noodzakelijkerwijs slecht en gevaarlijk?

Alles berust op de kunst om de overheersers ertoe aan te zetten om 'op een goede manier te overheersen'. Lange tijd zijn we daar redelijk in geslaagd. Door hun slechte geweten, hun geschiedenis en hun schuldgevoel probeerden zij tegen elke prijs om met zachte hand te domineren. De 'slechte Duitsers' hebben zich getransformeerd tot 'goede Duitsers', en dat zeg ik zonder een spoor van ironie. Maar wat moeten we doen om hen ervan te overtuigen om deze 'goede manier van overheersing' voort te zetten? Heel Europa zou zich hiervoor moeten inspannen. Duitsers willen de besten in alles zijn, dus moeten we hen in de richting van goed leiderschap sturen. Met andere woorden: ze hebben een – hoe zal ik het zeggen – bepaalde vorm van toezicht nodig.

Heeft de Europese Unie voor u meer of minder waarde dan de lidstaat?

De Europese Unie is een administratief systeem. Ziet u, ik schrijf boeken en teksten. Mijn werktuig is de taal en vanuit dat perspectief neem ik de wereld waar. De Unie is geen complete realiteit, want er bestaat geen 'taal van de Unie'. Dat is het eerste punt.

Ten tweede denk ik aan de geschiedenis. Uiteraard is er sprake van een universele of Europese geschiedenis. Maar de eerste persoon met gezond verstand die zich met de universele geschiedenis identificeert, moet ik nog tegenkomen. We hebben afzonderlijke geschiedenissen, die ons net als de taal definiëren. Alle verhalen van het 'Europese gemeenschappelijke huis' klinken vanzelfsprekend als muziek in de oren, maar het is eerder een vorm van propaganda.

Waar komt uw bewondering voor Duitsland vandaan?

Bewondering… Dat is nogal een groot woord. Duitsland bevalt mij vanwege de tegenstellingen, het is een totaal andere wereld dan de onze. Ik voelde mij er op mijn gemak om de geschiedenis, de beschaving en alle aspecten van superioriteit en inferioriteit te overdenken. Duitsland haalde mijn 'Pools zijn' op vrij interessante wijze naar boven, iets wat mij normaal nauwelijks bezighoudt. Maar zodra ik me op Unter der Linden of op de Potsdamer Platz bevind, steekt dat weer de kop op. Ik koester geen bewondering voor Duitsland. Ik wil er alleen graag van tijd tot tijd naartoe gaan en kijken hoe ze met de dingen omgaan en er orde in aanbrengen.

Zou heel Europa meer als Duitsland moeten zijn: ordelijk, ijverig, verzorgd en de wetten in acht nemend?

Wie zou Europa dan tot voorbeeld strekken? Nee, dat kunnen we Europa niet aandoen. Nee, Europa is diversiteit. Het is toch ongelooflijk dat op dit kleine schiereiland, aan het uiteinde van het reusachtige Eurazië, zoveel landen, talen en culturen hebben kunnen ontstaan. Kijk maar eens op een wereldkaart naar dat piepkleine Europa. En dan nog? Zou de volgende fase Scandinavië moeten zijn met zijn sociale idylle? Nee. Europa moet meer zoals Griekenland zijn. Welvaart en rust brengen Europa om zeep.

Vroeger bestond Europa nog, want het durfde risico’s te nemen. Het koos het ruime sop om fortuin te gaan maken. Maar vandaag de dag doet het niets anders dan geld oppotten en angstvallig op zijn centen zitten. Ik ken mij niet terug in de nationale staten. Ik ken mij trouwens helemaal niet terug in staten. Voor mij is de taal uiteraard van primair belang. Polen heeft opsplitsingen en bezettingen overleefd dankzij de taal en de cultuur. Ook religie was een vrij belangrijk aspect in de bevestiging van het nationale bewustzijn. De Katholieke kerk is in de plaats gekomen van de begroting, het leger en de belastingen. Momenteel probeert zij trouwens om iets vergelijkbaars te doen…

Maar wat mij het meest essentieel lijkt, is het gevoel van bijzonderheid en uniciteit waarvoor het de moeite waard is om offers te doen. Waarom zouden we anders niet Duits worden uit gemakzucht, Russisch uit fantasie of joods om iedereen tegen de haren in te strijken? Deze 'Poolsheid' moet waarschijnlijk een soort superioriteitsgevoel vormen. Denkt u niet? Ja, een gevoel van superioriteit. Natuurlijk niet terecht, maar toch.

Vreest u dat Duitsland een gevaarlijke staat wordt?

Ja, en dat is een zeer goede zaak, want mijn land bestaat meer als het door een ander land bedreigd wordt. Zonder gevaren en zonder problemen is Polen minder levendig en iets meer niet-bestaand. Maar wanneer het nationalisme voor de deur staat, gaat het ineens beter met het land. Het krijgt weer kleur en hervindt al zijn kracht. Dus lang leve het Duitse nationalisme. Maar dat betekent natuurlijk niet dat we niet waakzaam moeten blijven.**

Andrzej Stasiuk

De verteller uit het oosten van Europa

Andrzej Stasiuk (1960) is een van de meest bekende en gevierde schrijvers in het buitenland. Hij is tevens dichter, essay-schrijver, literair recencent, geëngageerd strijder (wegens deserteren heeft hij anderhalf jaar in de gevangenis doorgebracht) en reiziger. Hij is geboren in Warschau en woont sinds lange tijd in de bergen in Zuid-Polen waar hij schapen en lama's fokt. Hij is de auteur van onder meer Biały Kruk (De Witte Raaf, De Geus, 1998), Opowieści galicyjskich (Galicische Vertellingen, De Geus, 2007) en Jadąc do Babadag (Onderweg naar Babadag, De Geus, 2009).

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp