Een menselijke keten uit solidariteit met Darfour voor het Louvre in Parijs, in 2007.

De stille burgerrevoluties

Vroeger lag de macht bij partijen, regeringen en parlementen, maar nu komt deze steeds meer in handen van verschillende burgerbewegingen. Wordt de droom van Hannah Arendt werkelijkheid en zal iedereen kunnen deelnemen aan het openbare debat ? Historicus Mark Beylin stelde zichzelf deze vraag.

Gepubliceerd op 5 april 2010 om 07:39
Een menselijke keten uit solidariteit met Darfour voor het Louvre in Parijs, in 2007.

De revoluties die momenteel plaats vinden in Europa hebben een enorme impact op elk individu. Toch zijn er maar een paar goede waarnemers die hun invloed opmerken. En dat heeft een goede reden: in ons revolutionaire landschap zijn er geen revolutionaire partijen, noch bevlogen leiders, barricades of een bezetting van de Bastille. Niemand wil zich van de macht van de staat ontdoen en diens plek innemen. Deze revoluties breken niet uit, ze stromen, rustig als een brede rivier.

Ze zijn vooral zichtbaar door de toegenomen druk die de burger uitoefent op staatsinstellingen, in het bijzonder wanneer deze zich geminacht of bedreigd voelt. Dan organiseren burgers zich spontaan en buiten de officiële politieke kanalen om. Er zijn duizenden van zulke bewegingen in Europa, vooral in Polen, met als bekendste voorbeelden de milieu- en de vrouwenbeweging.

De milieu-adepten zijn hun actie enkele tientallen jaren geleden in kleine, verspreide groepjes begonnen, buiten politieke kringen. In de jaren '90 begonnen ze Europese verbonden te sluiten buiten hun eigen landsgrenzen. En, nog belangrijker, er werd een begin gemaakt met een groot wereldwijd netwerk dat bestaat uit allerlei soorten organisaties en initiatieven.

De Europese politieke partijen zijn niet gunstig voor de deelname van burgers aan het openbare leven

Nieuwsbrief in het Nederlands

De vrouwenbeweging en haar strijd tegen discriminatie is ook veel sterker geworden. Nog maar een paar decennia geleden, en nog recentelijk in Polen, werd deze in Europa gezien als marginaal, of zelfs belachelijk, maar intussen heeft de feministische golf nieuwe manieren voor ons denken en ons gedrag geïntroduceerd in het maatschappelijke en politieke leven.

In Europa karakteriseren alle politieke partijen zich door een ”autocratische en elitaire structuur, door de afwezigheid van interne democratie en vrijheid en door de pretentie van onfeilbaarheid”, schreef Hannah Arendt in 1963 in haar essay Over revolutie. Dit systeem is niet gunstig voor de deelname van burgers aan het openbare leven: ze worden er eenvoudigweg vertegenwoordigd, en die vertegenwoordiging gaat over hun belangen, of hun welzijn, maar niet over hun gedrag en hun meningen.

Arendt veroordeelde de democratie uit haar tijd streng, maar haar visie geldt nog altijd voor onze huidige democratie, die schatplichtig is aan hypes en onderworpen aan partijpolitiek. De oplossing die Arendt voorstond om meer vrijheid in de politiek te introduceren, is verouderd, afkomstig uit de verloren traditie van revolutionaire raadgevingen, van discussieforums waaruit de belangrijkste beslissingen uit voortkwamen. Maar de vrije toegang tot het openbare debat, die eerste voorwaarde voor, in Arendts visie, politiek in de nobele zin van het woord, beleeft nu zijn wedergeboorte in een andere vorm.

Voortaan kiest de burger zelf waar hij bij betrokken wil zijn

We beleven op dit moment een revolutie die de deelname in de openbare leefsfeer propageert, en we zijn getuige van een revolutionaire verandering in de manier waarop elites worden gevormd. Deze revolutie is niet links of rechts en is veel breder dan de klassieke politieke ideologieën die in de 19de eeuw ontstonden en in steeds minder op onze tijd van toepassing zijn.

Voortaan kiest de burger zelf waar hij, privé of openbaar, betrokken bij is, onafhankelijk van Staat of partij. Dankzij de nieuwe communicatiemogelijkheden, creëert hij netwerken en vormt met zijn medestanders belangengroeperingen. ”Zelfs sportievelingen hebben sterke organisaties. Hetzelfde gaat op voor homoseksuelen, wapenhandelaars, chauffeurs, gehandicapten, ouders, mensen die zijn gescheiden, milieu-adepten, terroristen, etc.”, schreef de Duitse intellectueel Hans Magnus Enzensberger bijna 20 jaar geleden. Vandaag de dag is dit fenomeen alleen maar sterker.

Niemand weet wat een revolutie zal brengen. Is de revolutie de basis voor een ongebreideld egoïsme en een bron van geweld? Dat risico bestaat. Maar misschien zal ze juist in staat zijn de democratie en haar partijen te herstellen, door fundamenten te creëren voor een nobelere politiek, gebaseerd op een vrije deelname aan de openbare leefsfeer. Zoals Hannah Arendt al schreef: vrijheid is alleen maar mogelijk tussen gelijken.

Engagement

Nieuwe politieke scheidslijnen

De burgers hebben heel wat redenen om de politiek links te laten liggen: een gebrek aan vertrouwen, manipulaties van de publieke opinie, oppervlakkige partijprogramma’s… En toch zijn de burgers steeds meer betrokken bij de politiek, meent de politicoloog Michael Zürn in Die Zeit. Maar die betrokkenheid speelt vaak buiten de landsgrenzen, binnen non-profitorganisaties en op conferenties en andere internationale topontmoetingen deze hun stem laten horen. 55% van de Duitsers denken dat internationale organisaties in staat zijn om problemen op te lossen waarmee de globalisering gepaard gaat. Slechts 11% vindt dat deze taak toekomt aan de Staat. Ook ziet Zürn een nieuwe scheidslijn die de gebruikelijke kloof tussen rechts en links komt te vervangen: “Integratie versus demarcatie”. Met andere woorden: zij die voorstander zijn van een maatschappij die zich openstelt naar de buitenwereld, tegen zij die voorstander zijn van een afgeschermde natie. Ze hebben tegenovergestelde meningen over zowel de immigratie in Nederland als de liberalisering of bescherming van de Franse industrie of de toekomst van de Europese integratie. “Het offensief voor het kosmopolitisme wordt op het internationale toneel ten uitvoer gebracht”: ze kennen de regels, ze weten hoe ze de media warm krijgen en krijgen dus een voorkeursbehandeling. Terwijl “de verdediging van het communautarisme op landelijk niveau speelt”, en met succes. Volgens Zürn verzwakt deze scheidslijn de hele politiek: “daarom moeten de politiek en de media nu eindelijk eens afstappen van het idee van de almachtige natie-Staat en de burgers bewust maken van de complexheid van internationale verhoudingen”.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp