Kies een taal
Het gaat niet om de voorhuid, niet om willekeurige exotische bijzondere voorschriften in de islam of het jodendom – het gaat om iets dat veel verder strekt en dat de hele samenleving raakt: om religie in zijn totaliteit. Voor de besnijdenis wordt in Duitsland rechtszekerheid geschapen; waarschijnlijk door middel van nieuwe wetgeving. Dat is een goede zaak. De feitelijke reden voor dit debat ligt echter dieper, in een sterk, soms haast panisch gevoel van onbehagen bij intensief beleefde, zichtbare, zelfbewuste godsdienstigheid. En dat is geen goede zaak.
Het debat rond besnijdenis illustreert het probleem zo duidelijk, aangezien het hierbij om meer dan één geloofsovertuiging gaat. Als er uitsluitend sprake zou zijn van moslims, zou de discussie ongetwijfeld direct zijn uitgemond in een politieke kwestie. Tegenstanders van de islam zouden een verbod hebben geëist op buitenlandse gebruiken van migranten, terwijl de voorstanders van de multiculturele samenleving waren opgekomen voor de rechten van een gediscrimineerde minderheid. Het feit dat de kwestie in dit geval zowel joden als moslims aangaat, heeft de comfortabele logica der kampen echter flink door elkaar geschud. Nu blijkt dat het niet zomaar een bijzonder, onwelkom geloof is, dat met de moderne samenleving in conflict raakt. De potentiële wrijving wordt vooral veroorzaakt door het geloven zelf en de geloofsbeleving op zich.
Niet kalm en onpartijdig
Het risico bestaat dat we daar niet kalm en onpartijdig mee omgaan, maar angstig en bekrompen. Het christendom, de traditionele religie van de meerderheid van de Duitse bevolking, kan daarbij immers net zozeer in het vizier van onverdraagzaamheid belanden als de geïmmigreerde islam. De nieuwe politieke discussie over religie is in 1995 in Duitsland begonnen met het 'kruisbeeldvonnis' van het Constitutionele Hof, dat zich uitsprak tegen de vaste gewoonte om kruisbeelden op te hangen in klaslokalen van scholen in de deelstaat Beieren. Daarop volgde de 'discussie over de hoofddoek' over de vraag of moslimleraressen die hun haar verbergen voor de klas mochten staan en als ambtenaar in functie mochten optreden. En nu hebben we dus de discussie over de besnijdenis, als gevolg van een rechterlijke uitspraak die in dit op de bijbel gebaseerde gebruik een ondraaglijk lichamelijk letsel ziet.
We zien in alle drie deze kwesties de geest van wantrouwen en argwaan aan het werk. In plaats dat het kruisbeeld wordt beschouwd als een teken van een rijke overlevering die tot nadenken stemt, zagen de rechters van het Constitutionele Hof hierin een instrument voor evangelisatie en propaganda, dat geestelijke druk uitoefent op scholieren met een andere geloofsovertuiging. In de ogen van tegenstanders van de hoofddoek is die geen uitdrukking van een persoonlijke keuze, maar een quasi-politiek symbool van een ideologie die vijandig tegenover vrijheid staat. En de besnijdenis, die je ook zou kunnen beschouwen als fysiek onschuldige ingreep met een grote rituele waarde, wordt vanuit het verbodsperspectief gezien als kwelling van een weerloos wezen.
De eigen interpretatie van het geloof wordt voortdurend opzijgeschoven en vervangen door een onvriendelijke blik van buitenaf, die voor objectief moet doorgaan. Over de vraag wat het kruisbeeld, de hoofddoek of besnijdenis 'werkelijk' zijn, afgezien van de hersenspinsels van vrome gelovigen, wordt beslist door een collectief bewustzijn van in religieus opzicht niet bijster geïnteresseerde mensen, die misschien zelfs wel analfabeet genoemd kunnen worden op dit terrein.
Eigen perceptie ook niet absolute waarheid
Uiteraard geldt omgekeerd ook dat de eigen perceptie van het geloof niet de absolute waarheid is. Niet alles wat het etiket 'religie' draagt is daarmee ook geoorloofd. Wij zouden de verbranding van weduwen niet toestaan, ook al zou een hindoeïstische theoloog nog zo nadrukkelijk uitleggen dat het een door de goden goedgekeurd ritueel betreft. De besnijdenis van jonge meisjes is een brute verminking; ook al zou dat in een willekeurig geloof op religieuze gronden zijn gebaseerd (wat overigens niet het geval is), dan nog zou dat in geen enkele rechtsstaat getolereerd mogen worden. Alles wat in strijd is met de menselijke waardigheid dient te worden verboden.
Maar er is ook nog zoiets als de menselijke waardigheid van gelovigen. Wat een in religieus opzicht niet zeer ontvankelijke samenleving al gauw vergeet en waarvoor ze vaak gewoon ook geen gevoel heeft, is de mate waarin gelovigen gekwetst worden door inbreuken op de godsdienstvrijheid. De katholieke priester die vast wil houden aan het biechtgeheim, ook als hij daarmee de arrestatie van een crimineel bemoeilijkt en daardoor zelf problemen met de politie krijgt, de moslimjongen die de strijd aanbindt met de schoolleiding over zijn recht om te bidden – voor hen gaat het om gewetenskwesties, om iets kostbaars, misschien zelfs onvervangbaars, dat hen in de kern van hun wezen raakt. Een van de kenmerken van een geciviliseerde samenleving is dat ze daar zo zorgvuldig en ruimdenkend mogelijk rekening mee houdt.
Daar hebben gelovigen van elke willekeurig geloofsovertuiging in Duitsland recht op, niet meer en niet minder. Niemand hoeft gelovig te zijn of religie als iets goeds te beschouwen; als we bedenken hoeveel verwoestingen het fanatisme in de loop der eeuwen heeft aangericht en ook vandaag de dag nog aanricht, valt de wijdverbreide scepsis ten aanzien van geloof goed te begrijpen. Maar het is in ieders belang dat de zaken die voor sommige mensen heilig zijn worden gerespecteerd. Ieder mens heeft immers zijn eigen diepste overtuigingen, een geweten, waarvoor hij of zij bescherming en respect verdient. Dat is tenminste te hopen.
