Kies een taal
Voorafgaande aan elk bevrijdingslustrum wordt de verwachting uitgesproken dat we weldra uitgepraat en uitgeschreven zullen zijn over de Tweede Wereldoorlog. Maar onderhand zouden we beter moeten weten: de oorlog, de enige die er in Nederland toe doet, zal nooit ten einde zijn. Elk jaar nemen meer mensen deel aan een dodenherdenking – een ritueel waarvan sommigen begin jaren zeventig nog meenden dat het kon worden afgeschaft. Een wassende stroom publicaties heeft de oorlog als thema. En steeds verandert daarbij het perspectief. Het imposante oeuvre van dr. Loe de Jong besloeg geografisch en thematisch nog het hele spectrum. Sindsdien zijn allerlei verfijningen in het onderzoek aangebracht en zijn historici belang gaan stellen in de individuele lotgevallen van mensen die op enigerlei wijze bij de oorlog betrokken waren. Nu de laatste nog levende ooggetuigen zijn gehoord, verschuift de aandacht naar de slordige zuivering na 1945, de collaboratie en onze naoorlogse omgang met de oorlog. Zo voedt de oorlogshistoriografie zichzelf.
"Dat de Tweede Wereldoorlog ooit zal wegzakken naar het niveau van de Tachtigjarige Oorlog, dat geloof ik wel", zegt schrijver en oud-programmamaker Ad van Liempt elders in deze krant. "Maar de Jodenmoord zal alleen maar groter worden in de herinnering." Dat is niet alleen het onontkoombare gevolg van de Europese geschiedenis, dat is ook de opdracht die historici zichzelf stellen. Hoe verder de holocaust in het verleden ligt, hoe duidelijker zal worden dat hij de grootste historische waterscheiding markeert op dit continent – de plaats des onheils, het werkterrein van de daders en hun medeplichtigen.
Na de holocaust zijn de denkende Europeanen het vertrouwen in zichzelf en in de zegeningen van ideologieën en de technologische vernieuwing kwijtgeraakt. De vooruitgang die de Europeanen bij de vorige eeuwwisseling met zoveel hoop op een betere toekomst vervulde, heeft de volkerenmoord niet kunnen verhinderen. Sterker: de vooruitgang – gesymboliseerd door treinen, vliegtuigen, fabrieken en maakbare samenlevingen – heeft de georganiseerde moord mogelijk gemaakt. Nergens wordt de ontgoocheling over de zelfvernietiging van de vooruitgang zo sterk gevoeld als in Europa.
Omgekeerd is geen continent zo gelouterd door zijn duistere verleden. De Tweede Wereldoorlog schiep de voorwaarden voor de Europese eenwording en voor de pacificatie van oorlogzuchtige naties. Het ware Duitse wonder is niet de snelle wederopbouw van het verwoeste land maar zijn morele zuivering. Eeuwenlang was Duitsland – sinds 1871 als eenheidsstaat – een bron van gisting en oorlog. Nu is het de peiler van een vreedzaam en welvarend Europa.
Juist omdat de holocaust in hoge mate bepalend is voor de Europese identiteit draagt hij bij aan het mentale verschil tussen Europa en andere delen van de wereld. De betekenis die de holocaust voor de Europeanen heeft, is niet universeel – zoals blijkt uit de achteloze omgang met dit thema in de Arabische wereld. Vijfenzestig jaar na de Tweede Wereldoorlog is de Jodenmoord, het onbetwistbare dieptepunt van de Europese geschiedenis, het gezamenlijke ijkpunt van de vroegere daders en de vroegere slachtoffers. Tezelfdertijd markeert hij een diepe kloof tussen Europeanen en degenen voor wie de holocaust niet die fundamentele betekenis heeft.
