Nieuws Welke toekomst heeft Europa? (3)
Cartoon van Joep Bertrams, verschenen in Het Parool (Amsterdam)

De EU ontbeert politieke wilskracht

Net als de Duitse bondskanselier lijken de Europese leiders zich te verschuilen achter de wil van hun bevolking om hun apathische houding te rechtvaardigen. Maar volgens filosoof Jürgen Habermas zou alleen politieke wilskracht het hoofd kunnen bieden aan de crisis en het Europese gedachtegoed een impuls kunnen geven.

Gepubliceerd op 26 mei 2010 om 14:49
 | Cartoon van Joep Bertrams, verschenen in Het Parool (Amsterdam)

Beslissende dagen: het Westen viert de overwinning op nationaalsocialistisch Duitsland op 8 mei, Rusland op 9 mei. Dit jaar defileerden de geallieerde strijdkrachten samen tijdens de herdenking. Op het Rode Plein in Moskou stond Angela Merkel vlak naast Poetin. Haar aanwezigheid bekrachtigde de indruk van een "nieuw" Duitsland.

De kanselier kwam uit Brussel waar ze, in een hele andere rol, getuige was van een nederlaag van een hele andere orde. Het beeld van de persconferentie waarin ze de beslissing van de regeringsleiders van de EU aankondigde om een gemeenschappelijk fonds op te richten om de verzwakte euro te steunen, verraadde de krampachtige mentaliteit van niet het "nieuwe" maar het huidige Duitsland. De foto waarop de knarsetandende Merkel en Sarkozy te zien zijn: twee uitgeputte regeringsleiders die elkaar niets meer te zeggen hebben. Zal dit beeld het symbool worden voor een visie die een halve eeuw lang de naoorlogse geschiedenis van Europa kenmerkte?

Terwijl Angela Merkel zich in Moskou in de schaduw van de oude Bondsrepubliek verschool, had ze in Brussel een wekenlange strijd met meedogenloze lobbyisten achter de rug die de nationale belangen van de machtigste Europese economie verdedigden. Door een beroep te doen op de Duitse begrotingsdiscipline, blokkeerde ze een gemeenschappelijke actie van de EU waarmee de solvabiliteit van de Griekse staat tijdig gesteund had kunnen worden. Nu stevende die solvabiliteit, aangevallen door speculaties, op een faillissement af. Vergeefse intentieverklaringen stonden een gemeenschappelijke preventieve actie in de weg.

Pas na de laatste schok op de beurs gaf de kanselier toe, tot het uiterste gedreven door de collectieve "breinmassage" van de presidenten van de Verenigde Staten, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Centrale Bank. Uit angst voor de massavernietigingswapens van de sensatiepers, lijkt ze de slagkracht van de massavernietigingswapens van de financiële markten uit het oog te zijn verloren. Tegen geen enkele prijs wilde ze een eurozone waarover de voorzitter ven de Europese Commissie José Manuel Barroso zou kunnen zeggen dat "als de staten geen economische unie willen, dan de monetaire unie wel vergeten kan worden."

Nieuwsbrief in het Nederlands

In de tussentijd begint de draagwijdte van de beslissing uit Brussel duidelijk te worden. Van nu af aan gaat de Europese Commissie leningen aan voor rekening van de Europese Unie als entiteit; dit "crisismechanisme" is een "gemeenschappelijk instrument" waarmee het contract waarop de Europese Unie gebaseerd is, wordt gewijzigd.

Controle van nationale begrotingen zou Europees gebrek aan democratie versterken

Op dit moment kan niemand meer om de door de president van het IMF vereiste "Europese economische regering" heen door te stellen dat die onredelijk zou zijn. Maar het gaat hierbij niet alleen meer om de Griekse "valsspelerij" en de "ingebeelde voorspoed" van Spanje, maar ook om de gelijkschakeling van de ontwikkelingsniveaus van de heterogene economieën binnen één en dezelfde monetaire unie.

Toch is er nergens een spoor te bekennen van het bewustzijn van een kentering. Sommigen minimaliseren het oorzakelijke verband tussen de bankencrisis en de val van de euro, en wijten de huidige ramp volledig aan een gebrek aan begrotingsdiscipline. Anderen houden eraan vast het probleem van tegenstrijdige nationale economische beleidsschema's terug te brengen tot een managementkwestie.

De Europese Commissie wil het reddingsfonds voor de euro, waarvoor nu een tijdslimiet geldt, laten voortbestaan en nationale begrotingen controleren voordat ze mogen worden aangenomen. Dit zijn inderdaad geen onredelijke plannen, maar het getuigt van arrogantie om te denken dat een dergelijke inbreuk van de Commissie op het begrotingsrecht van nationale overheden de Europese verdragen niet zou schenden en niet op een ongehoorde manier het Europese gebrek aan democratie zou versterken, dat ook al niet van gisteren dateert. In werkelijkheid zou een efficiënte coördinatie van economische beleid gelijk op moeten gaan met de versteviging van de bevoegdheden van het Europese Parlement; het gaat hier immers niet om een "wederzijdse controle van het economisch beleid" (Trichet) maar om een gemeenschappelijke actie. En de Duitse politiek is daar slecht op voorbereid.

Na de Holocaust waren er decennialange inspanningen nodig (van Adenauer tot Kohl en van Brandt tot Helmut Schmidt) voordat de Bondsrepubliek weer werd opgenomen in de rangen van geciviliseerde landen. Daarnaast was er een enorm moeizame mentaliteitsverandering van de Duitsers nodig. En uiteindelijk bleken het in de eerste plaats de nieuwe normatieve overtuigingen en de open houding naar de wereld van de jongste generatie West-Duitsers te zijn dat de Duitse buren ertoe deed besluiten zich meegaander op te stellen.

De West-Duisters leken te berusten in de opsplitsing van Duitsland. Met de nationalistische uitwassen uit het verleden in het achterhoofd, hadden ze er niet veel moeite mee af te zien van het herstel van hun soevereine rechten, de grootste nettobetaler van Europa te worden en indien nodig, wat voorschotten te verstrekken die de Bondsrepubliek toch wel het nodige zouden opleveren.

Europese verkiezingen beperken zich in elk land tot nationale thema's

Na de hereniging veranderde de mentaliteit in Duitsland, dat veel groter was geworden en het druk had met het oplossen van zijn eigen problemen. Maar de breuk met de houding die er bestond na Helmut Kohl, is veel groter. Sinds het aantreden in 1998 van Gerhard Schröder is er een generatie aan de macht met een verminderd normbesef die zich laat leiden door een steeds complexer wordende maatschappij, en die zich kortademig door de iedere dag opnieuw opdoemende problemen probeert heen te slaan. Zich bewust van zijn kleiner wordende speelruimte, ziet Duitsland af van organisatorische doelen en visies, om het nog maar niet te hebben over een project zoals de unificatie van Europa.

Tegenwoordig geniet de Duitse elite van de hervonden normaliteit van hun Staat. De gespannen goede wil van een overwonnen volk is tot op moreel niveau verdwenen, nu is het tijd voor zelfkritiek zodat er snel een plek in de nieuwe postnationale configuratie gevonden kan worden. In deze geglobaliseerde wereld moet iedereen leren hoe hij de gezichtspunten van anderen kan inpassen in zijn eigen standpunten. Een politiek kenmerk van het onvermogen tot leren zijn de uitspraken van het Federale Constitutionele hof over de verdragen van Maastricht en Lissabon waarbij krampachtig wordt vastgehouden aan achterhaalde soevereine denkbeelden, afkomstig uit de juridische doctrine.

De egocentrische mentaliteit, gespeend van normatieve ambities, van deze op zichzelf gerichte kolos midden in Europa garandeert zelfs niet meer dat de Europese Unie deze storm in zijn huidige vorm zal overleven. Op zich is een mentaliteitsverandering niet afkeurenswaardig, maar deze nieuwe onverschilligheid heeft zijn consequenties voor de manier waarop de huidige uitdaging politiek geïnterpreteerd zal worden. Wie is er echt klaar om lering te trekken uit de bankencrisis en die door de G20-top al lang in fraaie intentieverklaringen wordt verwoord, en zich er hard voor te maken?

De verzoeken van de experts liggen op tafel. Niet dat de reglementering van de financiële markten een eenvoudige opgave zal zijn. Maar goede bedoelingen zullen zich minder snel een buil vallen aan de "complexiteit van de markten" dan aan de lafhartigheid en het gebrek aan onafhankelijkheid van de nationale regeringen. Voor wat betreft de hulp aan Griekenland vertrouwen de valutahandelaren en speculanten liever op het handige defaitisme van Deutsche Bank-president Josef Ackermann dan op Angela Merkels krampachtige instemming met een reddingsfonds voor de euro.

Niet zonder realiteitszin geloven ze niets van een vastberaden samenwerking tussen de eurolanden. Hoe zou dat anders kunnen wanneer je te maken hebt met een organisatie die zijn energie verspilt aan hanengevechten die ertoe leiden dat sleutelposten worden toegekend aan de meest kleurloze figuren?

In crisistijd kunnen zelfs individuen geschiedenis schrijven. Zelfs onze zwakke politieke elite, die liever de koppen in Bild leest, kan niet ontkennen dat het de bevolking is die een verdergaande vereniging van Europa in de weg staat. Tot op heden zijn er in geen enkel EU-land Europese verkiezingen of referenda gehouden waarbij de speerpunten zich niet beperkten tot nationale thema's. Met zo weinig politieke wilskracht zou deze crisis van de eenheidsmunt ons daar kunnen brengen waarvan sommigen hoopten dat het ons door het Europese buitenlandbeleid zou worden gebracht: het besef, over de nationale grenzen heen, een gemeenschappelijk Europees lot te delen.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp