Kies een taal
Degenen die de film The Grey Zone(2001) van regisseur Tim Blake Nelson hebben gezien, herinneren zich vast nog wel de grijze zone, het zogenaamde voorportaal van de dood waar de gevangenen van Auschwitz werden voorbereid voor ze werden vergast. In bredere betekenis houdt het begrip 'grijze zone' onzekerheid en angst in, maar ook het sprankje hoop dat datgene wat zal komen niet zo verschrikkelijk zal zijn als we het ons hadden voorgesteld. Dat gevoel kreeg ik toen ik vier dagen in Wit-Rusland doorbracht.
Sinds 1994 [het jaar waarin Aleksandr Loekasjenko tot president werd verkozen, red.] zucht dit land onder het juk van een autoritair regime, ‘de laatste echte dictatuur in het hart van Europa’, zoals de westerse leiders zeggen.
Ik liet de kans om dit land voor de tweede maal te bezoeken niet aan mijn neus voorbijgaan. In 1998 was ik er ook al eens geweest voor de Europese kampioenschappen boksen waaraan ik deelnam. Indertijd had ik het gevoel dat ik mij om het eender in welk land van de sovjetruimte bevond – niet beter of slechter dan Moldavië, Oekraïne of Rusland. Nu bekijk ik Wit-Rusland met andere ogen.
Ik heb ervan geprofiteerd dat ik Moldaviër ben en met meer dan één paspoort op zakrondloop [vanwege hun afkomst zijn vele Moldaviërs ook in het bezit van een Roemeens, dus Europees paspoort, red.]. Zo kon ik Litouwen met mijn Roemeense paspoort verlaten en zonder problemen Wit-Rusland binnenkomen met mijn Moldavische paspoort. Ik had het gevoel alsof ik Transnistrië binnenkwam: dezelfde groene sovjetuniformen en dezelfde wantrouwende blikken.
Een oase van rust en welvaart
Met de trein heb ik dorpjes doorkruist met verzorgde huizen en schone steden en goede wegen gezien. In Minsk, de hoofdstad, zijn de straten breed en architectuur in Sovjetstijl wordt afgewisseld met moderne gebouwen. Sovjetsymbolen gaan hand in hand met de grote merken van het westerse kapitalisme. Mijn eerste indruk was orde en rust. Ik heb voorbijgangers gevraagd of ze mijn gevoel deelden.
Ze maakten ironische woordspelingen die heel treffend de ‘dubbele gedachte’ weergeven waarmee de Wit-Russen zich in het dagelijks leven op de been trachten te houden. “Hier heerst een rust als op een kerkhof” en “Hier wast men straten en hersenen”. Ik raakte al snel gewend aan hun grapjes over het dagelijks leven, maar het kostte me meer tijd om de ware aard van dingen te doorgronden. In de metro of in winkels glimlachen de mensen niet, maar lopen met neergeslagen blik. Laat op de avond lopen groepjes van meer dan drie personen het risico om opgepakt te worden door de politie.
Ik heb de angst gezien en het ontbreken van hoop in de ogen van de voorbijgangers in dit land waar alles door één man wordt besloten, ‘de vader van het Wit-Russische volk, Batiouchka’. Dit is een land waar wordt gefraudeerd met de verkiezingen, geweld wordt gebruikt tegen kandidaten, jongeren worden mishandeld en mensen verdwijnen en waar alles een militaristische bijsmaak heeft, te beginnen bij de scholen waar de almachtige inlichtingendiensten de dienst uitmaken.
Op televisie zag ik alleen maar nieuws met een zeker antiwesters tintje, dat verzekerde dat de ineenstorting van de eurozone en de Europese Unie op handen zou zijn en dat Wit-Rusland in deze troebele context een oase van rust en welvaart is (hoewel het merendeel van de mensen op de grens van het bestaansminimum leeft). We leren ook dat het enige alternatief voor het Europese continent de EU Rusland-Wit-Rusland-Kazachstan is, die weldra de Euraziatische Unie zal worden, een project dat de belangstelling van meer dan twintig landen heeft gewekt, waaronder Nieuw-Zeeland en Moldavië dat ‘tot voor kort’ zelfs nog tot de EU wilde toetreden!
Historische herinneringen
Maar tot mijn grote vreugde heb ik ook een ander Wit-Rusland gezien dat gehecht is aan de herinnering aan een tijd waarin het land deel uitmaakte van de Europese beschaving, onder diverse staatsvormen. Een tijdperk waarin de Europese en mondiale cultuur met diverse verlichte geesten is verrijkt en waarin een land vorm heeft gekregen dat in de waarden van de Wit-Russische taal en cultuur is verankerd, en dat gehecht is aan de historische wit-rood-witte vlag die de Wit-Russen alleen binnenshuis tentoon mogen spreiden sinds deze in 1995 door Aleksandr Loekasjenko werd verboden en door die van het sovjet-Wit-Rusland werd vervangen.
In de hele geschiedenis van het land werd het Wit-Russische volk verscheurd door een eeuwig dilemma: deel uitmaken van de Europese beschaving of aansluiting zoeken bij een toekomstig Euraziatisch verbond? Het land heeft toebehoord aan diverse staatsconstructies – van het prinsdom Polatsk, dat als de bakermat van de Wit-Russische staat wordt beschouwd, tot het prinsdom Litouwen, van het Pools-Litouwse Gemenebest tot het Russische Rijk of de Sovjet-Unie. Wit-Rusland heeft wezenlijke problemen op het gebied van identiteit en taal, doordat het land door de Russische taal en cultuur wordt verstikt.
Toch heeft Wit-Rusland meerdere malen een poging gedaan om iets anders te zijn dan een onderdeel van het grote Russische volk. In 1812 steunde het Napoleon in zijn strijd tegen Rusland, in de hoop de staatsformatie te herstellen van voor de drie Poolse Delingen tussen 1792 en 1795. In 1918 werd de Volksrepubliek Wit-Rusland erkend door Duitsland, Oostenrijk, Litouwen, Letland, Estland, Finland, Polen, Oekraïne, Tsjecho-Slowakije, Armenië, Georgië en Turkije, voordat het door de invasie van het Rode Leger werd vernietigd en tot een Sovjetrepubliek werd omgevormd.
De kerkhofstilte zal niet lang meer duren
In de loop van de Tweede Wereldoorlog deed de staat een nieuwe poging met de vorming van een regering, de Centrale Rada, die met de terugkeer van de Russen weer verdween. Eind 1991 scheidde Wit-Rusland zich af van de Sovjet-Unie en kende het een begin van democratisering.
Deze historische herinneringen geven de Wit-Russen hoop en zetten hen ertoe aan om de straat op te gaan om te protesteren, om thuis hun eigen taal te spreken in plaats van Russisch en om de historische vlag in het geheim te bewaren. Ik vertelde mijn vrienden dat zij nog ongelukkiger zijn dan wij, Moldaviërs, tijdens de Sovjettijd.
Indertijd hadden wij er ten minste geen idee van hoe de mensen in het Westen leefden en we waren ervan overtuigd dat we in 'het meest democratische, rijkste en machtigste land ter wereld' woonden. Tegenwoordig gaan Wit-Russen naar Polen en Litouwen om te winkelen, studeren daar aan de universiteit en de Europese Unie oefent een constante aantrekkingskracht op hun bestaan uit.
Ik geloof niet dat de kerkhofstilte nog lang zal duren. De tijd waarin de Wit-Russen in Minsk, Homel of Mahiljow naar Lyapis Trubetskoy kunnen luisteren, is nabij. Ook al is dit op dit moment alleen nog maar mogelijk in Kiev, Warschau of Vilnius, aangezien Batiouchka het de populairste Wit-Russische band verboden heeft om in hun eigen land te wonen en op te treden.
