Kies een taal
Afgelopen zomer reisden we door de oostelijke delen van de EU. Van Vilnius naar Bialystok en vervolgens langs de grens in de richting van Wit-Rusland en Oekraïne. We bewonderden prachtige pleinen in kleine Oost-Slowaakse stadjes en trokken verder tot Roemenië.
Het was een overweldigende ervaring. Ik had veel van de steden en regio's waar we doorheen kwamen, eerder bezocht, maar dat was zo'n twintig jaar geleden, vlak na de val van het communisme. Nu was ik getuige van een maatschappelijk, economisch en politiek wonder. De veranderingen kunnen alleen worden vergeleken met de recordjaren in West-Europa tussen 1945 en 1970. Het herstel in West-Europa was te danken aan de VS, maar de opbloei van Oost-Europa heeft de EU op eigen kracht bewerkstelligd.
Tijdens onze reis hoorden we vanuit Parijs, Brussel en Berlijn voortdurend over nieuwe crisisbijeenkomsten om de euro te redden. Maar op warme zomeravonden op het plein in Prešov leek de crisis ver weg en tot een andere wereld te behoren. Het was alsof ik de periferie van de Unie moest bezoeken om het volledige plaatje te zien.
Het ondoorzichtige Europese beleid heeft een verlammend effect. Wie begrijpt nog welke richting de politiek opgaat en wat de koers van de EU is? Alle belangrijke politieke standpunten en besluiten worden achter gesloten deuren genomen. De eurocrisis brengt ons onvermijdelijk bij de vraag: hoe zit het nu met Europa en de democratie?
In Auschwitz word je Europeaan
Wie denkt er niet aan de periode vóór het uitbreken van de oorlog in 1914? Niemand wist wat een oorlog voor zin had en niemand was daarop uit, maar tegelijkertijd slaagde ook niemand erin het nationale prestige aan de kant te zetten om een oorlog te voorkomen. Een soortgelijk patroon zien we terug in het spel met de euro. Telkens wanneer het Europees Parlement en de Europese Commissie een beleidsvoorstel doen dat de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid vorm moet geven - bijvoorbeeld euro-obligaties - wijzen de regeringsleiders dat van de hand. Bevoorrechte landen als Duitsland, Finland en Zweden behartigen behoudzuchtig hun eigen belangen, maar houden zichzelf voor de gek. Zij drijven het continent - en zichzelf - naar de afgrond.
Onze zomerreis groeide uit tot een Europese pelgrimstocht. We verkenden de uithoeken van de grote regio's die de historicus Timothy Snyder Europa's "bloedlanden" of "killing fields" heeft genoemd: het geografische centrum van de door de nazi's en communisten geregisseerde genocides waarbij tussen 1933 en 1944 twaalf miljoen mensen het leven lieten.
Onze reis drukte ons nog eens met de neus op de feiten: het Europese project werd niet geboren uit naïeve euforie, maar uit angst voor wat er zich op ons continent had afgespeeld. Wanneer je hordes toeristen naar lege synagoges in Praag, Krakau en andere steden ziet toestromen, besef je dat een Europees bewustzijn - gebaseerd op dramatische gebeurtenissen uit het verleden - vastere contouren krijgt. In Auschwitz word je Europeaan.
Politieke elites hebben referenda altijd als vloek beschouwd
Reeds twintig jaar worstelt de EU met een legitimiteitscrisis. Sinds Denemarken in 1992 "nee" stemde tegen het Verdrag van Maastricht, heeft alleen de gedachte aan de geringste verandering al tot een roep om nieuwe referenda geleid. Het "non" en "nee" in Frankrijk en Nederland [in het referendum van 2005 over de Europese grondwet] deden het meeste stof opwaaien.
De politieke elites hebben de vraag om referenda altijd als een vloek beschouwd. Maar ze zouden die juist als een doorbraak voor het Europese project moeten zien. Eindelijk wilde de Europese bevolking haar invloed doen gelden in belangrijke zaken die ons allemaal aangaan. Deze betrokkenheid maakte duidelijk dat het politieke debat in Europa …. Europees was geworden.
Waarom lijken politici de basisbeginselen van democratie op nationaal niveau vanzelfsprekend, maar in Europees verband bedreigend te vinden? Hun belangrijkste argument luidt dat er nog geen sprake is van een Europees volk in een gemeenschappelijke, politieke en publieke ruimte - een zogenaamde demos. Zonder zo'n demos is democratie slechts een hersenschim.
De Zweedse sociaaldemocraat Carl Tham zette dit argument afgelopen zomer in een artikel uiteen: "Een levendige en democratische politieke unie kan slechts tot stand worden gebracht wanneer de Europese burgers een grote onderlinge eenheid en solidariteit ervaren, wanneer zij zichzelf als onderdeel van een Europees volk beschouwen en vertrouwen in de politieke instellingen hebben."
Stilzwijgen van politici is verontrustend
Maar is deze zeer gangbare conclusie niet op een misvatting gebaseerd? Het is hoogst twijfelachtig of er in de verschillende natiestaten een "grote onderlinge eenheid en solidariteit" werd ervaren toen aan het begin van de twintigste eeuw de belangrijke democratische doorbraken plaatsvonden. "Vertrouwen in de politieke instellingen" was beslist niet aan de orde en er bestond nog geen wijdverbreide politieke en publieke ruimte.
Een jaar geleden kwam er een discussie op gang over het bedrog van de intellectuelen: waar waren zij toen het Europese project op het punt stond te imploderen? Veel bijdragen aan deze discussie werden op de indrukwekkende site Eurozine geplaatst. Maar het stilzwijgen van de Europese politici is nog verontrustender: zij voeren geen echt debat en nemen geen expliciete standpunten in.
Daarom was het een verademing om afgelopen voorjaar in New York Times een commentaar van Gerhard Schröder te lezen. Een invloedrijke politicus die het verband zag tussen de eurocrisis en het vraagstuk van de democratie. Schröder vatte het samen in drie punten: De Europese Commissie moet worden uitgebouwd tot een regering die door het Europees Parlement wordt gekozen. De Europese Raad - de staatshoofden - moeten macht inleveren en tevens worden omgevormd tot een orgaan met een vergelijkbare rol als de Bundesrat in Duitsland.
Krakau is goede plek om Europa te observeren
We hoeven het niet met alle voorstellen van Schröder eens te zijn. Maar hij geeft wel een richting aan naar een mogelijke Europese democratie. Uiteraard kan dit bekritiseerd worden als een poging om de democratie "van bovenaf" op te leggen, maar het kan ook uitgelegd worden als een erkenning van de uitdaging waarvoor de Europese burgers ons de afgelopen twintig jaar hebben gesteld.
Het plein in Krakau behoort tot de mooiste op het continent. In de klokkentoren van de kathedraal wordt het verstrijken van de tijd gemarkeerd door een trompetspeler. De geschiedenis werpt lange schaduwen.
Het is een goede plek om Europa te observeren. Hier kun je nadenken over het politieke wonder, de nieuwe welvaart en de geciviliseerde democratie.
Concentratiekamp herinnert aan duistere kanten van Europa
Veel Europeanen in het westen vreesden chaos toen de dictaturen in het oosten omvielen. Hun angst was ongegrond. Mensen bleken verstandig te zijn. Dat zou hoop en vertrouwen moeten bieden. Maar op slechts dertig minuten afstand van het plein (met de auto) vind je de plek bij uitstek die ons herinnert aan de vrees voor de duistere kanten van Europa - dé reden dat het Europese project werd opgestart: het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau.
Democratie moet altijd worden verbreed. Zodra je met je handen over elkaar gaat zitten, komt er een terugval. In het najaar van 1940, toen Europa zich in zijn donkerste periode bevond, vergeleek de Zweedse feministe Elin Wägner idealen met een fietslamp: ze lichten pas op als je vooruittrapt.
In het najaar van 2012 kan de missie van de sociaaldemocraten in Europa eenvoudig worden samengevat in Wägners metafoor en twee woorden: democratisering en politisering.
