Kies een taal
Laten we ons eens, om inzicht te krijgen in de Europese separatistische bewegingen van de afgelopen twintig jaar, het volgende, denkbeeldige scenario voorstellen. We lanceren het idee om de Bulgaarse hoofdstad, Sofia, een substantiële autonomie toe te kennen, met als uiteindelijke doel dat de stad zich losmaakt van de rest van het land. Hiervoor halen wij een stoet mediagenieke historici van stal, om - bijvoorbeeld - te bewijzen dat de stad Keltische wortels had voordat zij werd ingenomen door indringers uit het noorden, die een bloedbad aanrichtten onder talloze vreedzame, onschuldige christenen.
De geschiedenis is onuitputtelijk, dus er valt van alles aan te voeren. Als Sofia onafhankelijk wordt van de overige delen van het land, die in economisch opzicht veel minder ontwikkeld zijn, dan zal de welvaart van de inwoners van deze stad automatisch stijgen. Hun inkomen, dat nu op 37% van het Europese gemiddelde staat, zal omhoog schieten naar 70%, en als we de Roma-wijken van Sofia listig uitsluiten zelfs naar 100%. Dan hoeven wij onze hoofdstad alleen nog maar uit te roepen tot “het Luxemburg van de Balkan”. Heel simpel!
Hetzelfde scenario zal zich voltrekken als ook de stad München op een dag besluit zich van het Duitse ´juk´ te bevrijden; en idem voor Londen. In dat geval zal het inkomen van de bewoners van deze steden tot astronomische hoogte stijgen: in München tot 300% van het EU-gemiddelde, en in Londen tot maar liefst 600%!
Aan het infuus van internationale banken
Wat houdt de rijken tegen om zich van de last van hun armere landgenoten te ontdoen? Zoals wij weten raakten de Balkanlanden na de val van het Ottomaanse Rijk in een crisis die tientallen jaren aanhield. En de Griekse economie, bijvoorbeeld, lag gedurende de hele negentiende eeuw aan het infuus van de grote internationale banken - net als nu. Na de ineenstorting van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk ontstond er een klein agrarisch, provinciaals en folkloristisch landje, namelijk Oostenrijk. In hun glorietijd bezaten deze entiteiten uitgestrekte gebieden die onder het gezag stonden van de centrale staat — een bron van grondstoffen en van arbeidskrachten, die op hun beurt weer een afzetmarkt vormden voor de industrie.
Het was een uitwisseling die de nodige solidariteit vroeg: zo offerden de rijken een deel van hun inkomsten op om toekomstige werknemers op te leiden, wegen aan te leggen en de grenzen van het land te verdedigen. Dit alles speelt nu geen rol meer. Als Sofia zich onafhankelijk verklaart, hoeft het zich om dit soort zaken niet te bekommeren. De economie is tegenwoordig mondiaal en onze veiligheid wordt gewaarborgd door de NAVO. In plaats van zijn tomaten te kopen in Plovdiv (in het zuiden van Bulgarije), kan de stad dit in Izmir (Turkije) doen. En in plaats van trambestuurders aan te trekken uit Vidin (in het noorden van Bulgarije), kan Sofia Indiërs uit New Delhi in dienst nemen.
Aardolie kan van Schotland een tweede Noorwegen maken
Natuurlijk is het belangrijk om een identiteit – of zelfs een ingebeelde identiteit – op te bouwen. Maar het is vooral een middel in de strijd naar macht en economische rijkdommen. Anders dan Sofia heeft Catalonië wél een eeuwenoude geschiedenis, een specifieke cultuur en zelfs een eigen taal. Maar het belangrijkste argument van de voorstanders van onafhankelijkheid is nog altijd het feit dat deze regio aanzienlijk rijker is dan de rest van Spanje. De separatisten weten de sympathie van de kiezers te winnen door te weigeren voor anderen te betalen. Ter vergelijking: de Baskische onafhankelijkheidsstrijders, die er niet voor terugschrikken om geweld en terreur te gebruiken, lijken veel vastberadener in hun strijd tegen Madrid.
Maar hun onafhankelijkheid lijkt mij veel verder weg dan die van hun Catalaanse landgenoten, simpelweg omdat ze veel armer zijn. Voor Schotland, dat van plan is om binnen twee jaar een referendum over onafhankelijkheid te organiseren, geldt min of meer hetzelfde verhaal. Ook daar hebben we te maken met een oude geschiedenis, culturele verschillen en de schade die het Britse imperialisme heeft aangericht — kortom, de hele identiteitsproblematiek die nodig is om deze afscheidingsbeweging te schragen. Maar zou deze onafhankelijkheidsdrang net zo sterk zijn als er in de Noordzee geen aardolievelden waren aangetroffen, die van Schotland een tweede Noorwegen kunnen maken – een land dat overigens halsstarrig weigert om lid te worden van de EU? Vergeleken met het Schotse onafhankelijkheidsstreven is het Ierse nationalisme nog ouder, en zelfs gewelddadig. Toch heeft een meerderheid van de Noord-Ieren zich regelmatig tegen onafhankelijkheid uitgesproken.
Landen vallen uiteen door neoliberale logica
In België dringen de Vlamingen ook aan op onafhankelijkheid, vanwege de economische achteruitgang waardoor de Walen in de jaren zeventig zijn getroffen. Brussel is misschien de enige reden dat dit sympathieke landje nog bestaat – afgezien van de koning, Belgisch bier en voetbal – omdat de twee bevolkingsgroepen er niet in slagen deze stad onderling te verdelen. Maar verder is het desintegratieproces al behoorlijk gevorderd, en de meeste Belgen die ik ken zijn al gewend aan het idee dat hun land een dezer dagen ophoudt te bestaan. Het Corsicaanse nationalisme, dat veel fanatieker wordt beleden, heeft daarentegen veel minder kans van slagen. Het is namelijk niet erg waarschijnlijk dat de burgers van Corsica (waar iedere zomer villa´s van ´Franse indringers´ in brand worden gestoken) zullen afzien van de subsidies en voordelen die het moederland hun zo rijkelijk toebedeelt.
Hoe komt het dat West-Europa nu op zijn beurt ten prooi valt aan afscheidingsbewegingen en aan de desintegratie die in het oosten van het continent aan de gang is? Moeten wij de reden daarvan zoeken in het onverantwoordelijke, op regionalisme gerichte beleid dat de EU voorstaat? Doel van dit beleid was om de nationale staten te verzwakken ten gunste van Brussel. Dit plan is echter mislukt, want de staten zijn weliswaar verzwakt, maar Brussel is nog meer verzwakt.
De belangrijkste reden waarom landen uiteenvallen is volgens mij de neoliberale logica, die economische winst op de korte termijn nog altijd als het enige, universele criterium beschouwt. Landen, regio´s en zelfs steden gaan zichzelf hierdoor zien als ondernemingen en stellen zich egoïstisch op de wereldmarkt op. Een in het oog lopend aspect van dit proces is dat de discussie over identiteit zich verhardt en steeds agressiever of zelfs fascistisch wordt. Britten worden steeds meer anti-Europees, terwijl Duitsers niet willen opdraaien voor de dwaze streken van de Grieken… Het nieuwe nationalisme is defensief van aard en meer dan symbolisch: het vertolkt de wens van een kleine groep rijken om zich achter hun kasteelmuren te verschansen en de anderen aan hun lot over te laten. Welkom in de middeleeuwen!
Deze hele problematiek zal ongetwijfeld nog veel pennen in beweging brengen. Maar laten wij de lessen van de geschiedenis niet uit het oog verliezen: terwijl Europa terugkeert naar het feodalisme, gaat het de grote imperiums voor de wind. Dat gold vroeger al voor het Ottomaanse Rijk, en het geldt ook nu weer voor China en de Verenigde Staten.
