Gedachtegoed Havel spreekt nog niet voor zich

Het is al weer een jaar geleden dat Václav Havel van ons is heengegaan. Zijn plotselinge overlijden heeft talrijke vragen opgeworpen over de ontwikkeling van de Tsjechische samenleving zonder hem. Het is nog te vroeg om daarop antwoord te geven. Maar tegenwoordig wordt zijn morele gezag hevig bekritiseerd. Ook dat laat zien hoezeer wij Havel nodig hebben.
De afgelopen twee weken heeft Václav Klaus in twee uitspraken Václav Havel en diens erfenis onder vuur genomen. Tijdens een ontmoeting met zijn Slowaakse ambtgenoot Ivan Gašparovič beweerde hij dat de opsplitsing van Tsjecho-Slowakije gunstiger had uitgepakt voor de Slowaken: “In Slowakije is de politiek nooit ondermijnd […]. De aanvallen van de niet-politieke politiek hebben Tsjechië de meeste schade toegebracht.” En hij voegde daaraan toe dat als gevolg daarvan bij ons “het respect dat we voor gezag moeten hebben, teloor is gegaan”.
Het is goed te vernemen dat politieke leiders die autoritair willen regeren, in Tsjechië geen gemakkelijk leven hebben. En daar mogen we nu juist Václav Havel dankbaar voor zijn, hem die Klaus altijd heeft aangeduid als degene die “niet-politieke politiek” bedreef.

Klaus ziet Havel als vijand van de democratie

De tweede aanval deed Klaus in zijn reactie op het boek van Petr Hájek, die al lange tijd zijn secretaris is. Deze zeer productieve auteur heeft zich ditmaal beziggehouden met de werking van de Antichrist onder ons. Hij schreef dat Havel “het ijverige werktuig was van de krachten van de haat en de leugen” [het devies van Havel luidde: “De liefde en de waarheid zullen zegevieren over de haat en de leugen”] en “zijn missie met succes heeft vervuld”. Klaus verklaarde dat hij “de kritiek van de auteur op de historische rol van Václav Havel” in principe “deelt” en dat hij vindt dat het werk “bijna verplichte lectuur zou moeten zijn”.
Bij zijn kist had Klaus Havel eer bewezen en hem “een grote persoonlijkheid uit onze moderne geschiedenis” genoemd aan wie wij “onze vrijheid en onze materiële en spirituele welvaart” te danken hebben. Wat is er in een jaar veranderd?
Als iemand vorig jaar bij het horen van de grafrede van Klaus meende dat hij een volwassen en verzoenende toespraak hield waaruit erkentelijkheid sprak voor de verdiensten van Havel, dan heeft hij zich behoorlijk vergist. Het was niet meer dan een politiek spel. President Klaus moest wel zulke woorden zeggen, want anders had hij zich de woede van de rouwende publieke opinie op de hals gehaald. Nu is er een jaar voorbijgegaan. En plotseling ziet Klaus in de eerste Tsjechische president bijna een vijand van de democratie.
Václav Klaus weet heel goed dat de strijd om de vorm van het politieke bestel in Tsjechië een voortdurend gevecht is. Degene die wil winnen, moet onophoudelijk zijn positie consolideren, zijn tegenstanders verzwakken en zijn aanhangers opzwepen.

Wij missen grondleggers als in de VS

Tsjecho-Slowakije, dat in 1918 het levenslicht zag, vloeide voort uit gebeurtenissen op het internationale toneel. Op soortgelijke wijze herkreeg het zijn onafhankelijkheid in 1989. Met een beetje overdrijving zou je kunnen zeggen dat onze onafhankelijkheid ons uit de hemel is toegevallen. Wij missen grondleggers zoals bijvoorbeeld de Verenigde Staten die kennen.
In onze geschiedenis lijken Tomáš G. Masaryk, de president van de eerste Tsjecho-Slowaakse republiek, en Václav Havel, de eerste president na 1989, daar nog het meest op. Hun opvatting van vrijheid, democratie, de eisen die aan een open maatschappij worden gesteld, de verantwoordelijkheid jegens de zwakkeren, de noodzaak om niet alleen in eigen land maar ook op andere plaatsen in de wereld op medestanders te kunnen rekenen, enz. kan als het ongeschreven ideaal van een staat worden beschouwd. En beiden slaagden erin hun idealen ingang te laten vinden zowel toen ze zich in de marge van de maatschappij bevonden als toen ze staatshoofd waren. Daaruit sprak hun (overtuigings)kracht.

Daarom hebben de nazi's en de communisten, die zich zeer bewust waren van hun macht, alles in het werk gesteld om hen zwart te maken. In de jaren vijftig werden teksten over Masaryk geschreven die grote gelijkenis vertonen met het boek van secretaris Hájek over Havel. Ook Masaryk werd als een werktuig van het kwaad afgeschilderd. Waarom dat gebeurde, is duidelijk. Een representant van een pluralistische en open democratie vormt een bedreiging, want hij zegt eigenlijk tegen de maatschappij: geloof niet in een messias, maar vertrouw op uzelf. Word politiek actief en oefen controle uit op de machthebbers, want het is niet de taak van politieke leiders u te onderwerpen, maar u te dienen.

Slowakije is een maffiastaat

Klaus heeft heel andere ideeën over de staatsvorm. De basiselementen van een democratisch systeem moeten wel aanwezig zijn, maar de macht behoort te worden toevertrouwd aan een beperkte groep personen, die men in alle rust laat regeren. Zij houden de samenleving voortdurend in een toestand van spanning en onzekerheid, zijn constant op zoek naar vijanden, lokken conflicten uit en verkondigen dat zij de enige zekerheid in deze roerige wereld vormen.

Wanneer Klaus zegt dat het gezag in Slowakije niet door de niet-politieke politiek is ondermijnd, vergist hij zich. Daarmee bedoelde hij vast dat hij voortdurend wordt blootgesteld aan ongemakkelijke vragen van de media, intellectuelen of de publieke opinie, terwijl niemand het de voormalige Slowaakse premier Vladimír Mečiar moeilijk maakte.
Maar we hebben heel duidelijk kunnen zien hoe Slowakije wordt geregeerd. Intimidatie van tegenstanders, beperkingen van de vrijheid van meningsuiting, ontvoeringen door de geheime diensten, en de moord op lastige getuigen: zie hier een maffiastaat in al zijn arrogantie. Dat zulke zaken nooit in Tsjechië hebben plaatsgevonden, mag worden beschouwd als het grootste succes van de ontwikkelingen na november 1989 en beslist niet als een mislukking.
Het wekt geen verbazing dat uitgerekend vandaag Václav Klaus en zijn intimi deze frontale aanval op de erfenis van Václav Havel hebben ontketend. Over nog maar een paar weken worden de volgende presidentsverkiezingen gehouden. In maart verlaat Klaus definitief het presidentiële paleis. Hij zal dan invloed verliezen. Daarom moet hij nu voorbereidingen treffen, al zijn intimi bijeenbrengen en een strategie bedenken om invloed te behouden.