Kies een taal
De EU is als een onsamenhangende droom: het is een complexe combinatie van politieke ideeën waarin menselijke waarden, een rijke cultuur en de gelijkheidsgedachte centraal moesten staan. Maar nu blijkt dat de Europese Unie als systeem overal tegen bestand is, behalve tegen een crisis.
Onder de stress van de financiële crisis kent elk land nog maar één zekerheid: de eigen grenzen en eigen belangen worden boven het algemeen welzijn gesteld. De oude munteenheden - of ten minste de meeste - mogen dan zijn verdwenen, de oude mentaliteit is nog springlevend. Wanneer we onder druk staan, zijn we loyaal aan de natiestaat, hoewel onze banken onder een nieuw mondiaal bestel functioneren. Geld stroomt nu op dezelfde wijze als lucht, volkomen vrij, en wordt ongereguleerd, instabiel en onbestendig door de wind heen en weer geblazen. Maar de ideeën zijn achter slot en grendel gebleven. En met die ideeën onze identiteit. Wij weten nu zeker wie Duits is en wie Grieks; we weten nu zeker wie de Ieren zijn en wie de Zweden.
Spot en zelfverachting
Het is belangrijk te beseffen wat deze droom betekende. Het is belangrijk in de periferie van Europa waar ik woon, opnieuw de taal van politiek en cultureel idealisme te gaan gebruiken, de taal te hervormen die door onze politieke leiders is bezoedeld en te onderzoeken of bepaalde (of onbepaalde) woorden of begrippen wellicht betekenisvol zijn, al was het alleen maar om ons de troost te verschaffen die poëzie als welluidende en sterke taal ons biedt in een tijd dat veel burgers het zwaar hebben.
Een onderdeel van onze Europese erfenis is de manier waarop wij lachen. In ons dagelijks leven, onze volksverhalen en onze literatuur wordt ons Europees bewustzijn gekenmerkt door spot en zelfverachting. We hebben het recht de keizer uit te lachen wanneer hij in al zijn pompeuze ijdelheid passeert. Hij draagt geen kleren. We hebben ons hele leven lang onze leiders uitgelachen. De generaal weet dat de korporaal wanneer hij thuiskomt of een paar glaasjes heeft gedronken, alle respect voor de medailles en het uniform van de generaal verliest. Bij Shakespeare spreken de clown of de grafdelver wijzere woorden dan de koning of de prins. Bij Cervantes is Don Quichote alleen maar een held omdat hij overduidelijk een clown is. En in Europa lachen we God uit, als we daar behoefte aan hebben, en bedenken we wat een clown hij moet zijn. Dat maakt ons anders dan burgers uit de Verenigde Staten, China of het Midden-Oosten.
In Europa bestaat het idee van een humanistische cultuur die we allemaal gemeen hebben. Dat besef komt voort uit de vrijheid om te schrijven en te lezen wat we willen, om nieuwe gedachten te ontwikkelen en nieuwe beelden te scheppen. Ooit leek de Europese Unie dit te belichamen en een seculariserende invloed op Europa te hebben waarin plaats was voor humanistische ideeën, tolerantie, gelijke kansen en de mogelijkheid tot vooruitgang.
Groot en duur alibi voor transparantie
Europa werd synoniem met vooruitgang, vooral in landen als Griekenland, Portugal, Spanje en Ierland, die opgezadeld zaten met slechte wegen en een onderontwikkelde vorm van politiek bedrijven. Het werd synoniem met vrede in de landen die oorlog hadden gekend. We verbeterden onze infrastructuur dankzij Europa en geleidelijk veranderde ook onze politieke cultuur. Maar op een gegeven moment werd Europa synoniem met geld en macht. Het viel ons bijvoorbeeld op dat wanneer Ierse politici, ambtenaren of rechters in Europa gingen werken, zij een zeer hoog salaris kregen.
Ook werd er een sfeer van geheimzinnigheid gecreëerd, waar machtsbeluste personen zo dol op zijn. De Europese Unie gaf de voorkeur aan een diplomatiek systeem boven, laten we zeggen, een parlementair systeem. Daarom werd ons leven meer beïnvloed door wat achter gesloten deuren werd besproken en in geheime memo's werd opgetekend dan door wat in onze eigen parlementen gebeurde. Wanneer de leden van de Raad van ministers bijeenkwamen, deden ze een paar nietszeggende uitspraken en poseerden ze voor een foto. Niemand wist hoe of wat ze hadden besloten. Het Europees Parlement is niet meer dan een groot en duur alibi voor transparantie.
De Europese Unie leek er klaar voor steeds meer macht naar zich toe te trekken. Ook werd duidelijk dat zij er geen behoefte aan had zichzelf te hervormen of haar eigen procedures eens kritisch onder de loep te nemen. Met behulp van de systemen die diplomaten gebruiken, schiep ze een vreemde vijand genaamd ‘het volk’. Zo waren er dus twee machtsblokken - de burgers van Europa die steeds minder macht hadden en de heersers van Europa die elk jaar meer macht kregen. De heersers hielden het volk vaak voor de gek; door de indruk te wekken dat zij leken te weten wat het beste was voor het volk.
Euro past ons niet
Bepaalde veranderingen die zij doorvoerden, waren echter een gouden greep. Binnen Europa konden we grenzen oversteken zonder stempel in ons paspoort of, als we met de auto reisden, zonder enige controle. In de meeste gevallen konden we goederen vervoeren zonder accijns te betalen. We konden wonen en werken in Europa waar we maar wilden. Ik vond het prachtig hoe West-Europa de landen van het oosten na 1989 omarmde. Ik vond het een heerlijke gedachte dat Europa een plaats van steden zou worden en niet van staten, want onze steden en de ideeën en beelden die zich daarin verspreidden, vormden onze grote Europese creatie.
Ik vond het een heerlijke gedachte dat de begrippen natie en nationalisme zouden behoren tot een negentiende-eeuwse droom en een twintigste-eeuwse nachtmerrie, die nu zouden zijn afgelopen. Ik was zelfs blij met de euro toen hij werd ingevoerd, en ik was er trots op dat Ierland er vanaf het begin aan meedeed. Ik was blij met de nieuwe richtlijnen van Europa over het milieu; ik was blij met de deregulering van het luchtverkeer.
Ik geloofde zelfs dat de tijd zou aanbreken dat Europa iets in de wereld zou betekenen, dat ons concept van mensenrechten als een huis zou staan, net als de euro, en de situatie in China of het Midden-Oosten positief zou beïnvloeden.
In Ierland bloeide de afgelopen jaren de arbeidsmarkt als nooit tevoren. We hoefden niet langer te emigreren zoals gebruikelijk. We werkten heel hard. In een recessie zouden we normaal gesproken onze munt kunnen devalueren of inflatie mogelijk maken. Maar die optie hebben we nu niet. Zoals de euro Duitsland en andere rijke landen past en hun export concurrerend maakt, zo past hij ons niet. Maar wij zitten erin opgesloten.
Bron van alle wijsheid in Europa
Ondertussen spreken Duitsland en andere rijke Europese landen alsof ze de bron van alle wijsheid in Europa vormen en, wellicht nog belangrijker, de bron van alle autoriteit. Onder druk heeft het idee van een Europese Unie gefaald. Er zijn nu alleen maar natiestaten die hun eigen belangen behartigen. We zijn uit onze mooie droom ontwaakt. Het is dag geworden in Europa.
Onze enige troost is dat we kunnen lachen om onze eigen dwaasheid en die van anderen; al wat ons rest, is de herinnering aan wat ooit mogelijk was. En verder hebben we de schilderijen, de boeken, de liederen en symfonieën, de magnifieke galerieën, musea, bibliotheken en openbare gebouwen die onze cultuur vormen. Als we 's nachts alleen ronddolen in de straten van Lissabon en Riga, Athene en Dublin, Constanța en Stockholm, weten we dat er een nieuwe impuls kan komen tot maatschappelijke solidariteit en politiek idealisme, wellicht nog intenser dan voorheen, nu we beseffen hoe kwetsbaar deze is. Maar voorlopig zal daarvan geen sprake zijn.
