Kies een taal
De aftakeling van Europa is deels economisch. De financiële crisis heeft een zware wissel getrokken op veel EU-lidstaten. Hoge staatsschulden en de onzekere gezondheidstoestand van de banken op het continent zullen mogelijk voor nog meer problemen zorgen. Maar al deze narigheid verbleekt in het licht van een veel ernstiger ziekte: van Londen en Berlijn tot Warschau ondergaat Europa een ‘renationalisering’ van het politieke leven. Landen proberen de soevereiniteit terug te krijgen die ze eens, gedreven door een gemeenschappelijk ideaal, vrijwillig opgaven.
Voor veel Europeanen lijkt dat grotere goed er niet langer toe te doen. Ze vragen zich af wat de Unie hun oplevert, en of dat al die moeite waard is. Als deze trend doorzet, zouden ze een van de belangrijkste en onwaarschijnlijkste prestaties van de twintigste eeuw in gevaar brengen: een geïntegreerd Europa, in harmonie met zichzelf, dat zich als een machtig samenhangend geheel wil presenteren. Het resultaat zou een groep individuele, op geopolitiek gebied onbeduidende staten zijn, en Amerika zou beroofd worden van een partner die wereldwijde lasten zou kunnen en willen dragen.
De afbrokkeling van de steun voor een verenigd Europa heeft zelfs Duitsland bereikt, waar de obsessie met het uitbannen van nationale rivaliteit, jarenlang een voedingsbodem voor oorlogen tussen de grootmachten op het continent, ooit de drijvende kracht achter de integratie was.
Terughoudendheid Berlijn breekpunt
Berlijns recente terughoudendheid om Griekenland tijdens zijn financiële vrije val een hand toe te steken, betekende een breekpunt in het streven naar gemeenschappelijke welvaart dat zo kenmerkend is voor het collectieve Europa.
Het rechtse populisme, dat voornamelijk het product is van het verzet tegen immigratie, bloeit op. Dit bijtende nationalisme richt zich niet alleen op minderheden maar ook op het verlies aan zelfstandigheid dat met politieke vereniging gepaard gaat. De aan xenofobisch grenzende Hongaarse partij Jobbik bijvoorbeeld won tijdens de verkiezingen dit jaar 47 zetels - in 2006 had de partij er geen. Zelfs in het historisch tolerante Nederland behaalde de extreemrechtse Partij voor de Vrijheid recentelijk meer dan vijftien procent van de stemmen, waardoor de partij slechts zeven zetels minder heeft dan de grootste partij uit het land.
Alsof deze obstakels voor een stabiele unie niet al ernstig genoeg zijn, ging in juli het roulerende EU-voorzitterschap over naar België. In dit land zijn de Nederlandssprekende Vlamingen en de Franssprekende Walen zo verdeeld dat er sinds de verkiezingen in juni nog steeds geen werkbare regeringscoalitie is gevormd. Het spreekt boekdelen dat het land dat het Europese project nu leidt, gebukt gaat onder precies hetzelfde soort nationalistische vijandschap die met de oprichting van de EU moest worden uitgeroeid.
Ontsnappingsroute uit bloedig verleden
De 'renationalisatie' van de Europese politiek is eerst en vooral het resultaat van een generatiewisseling. Voor Europeanen die volwassen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog of de Koude Oorlog is de EU een ontsnappingsroute uit een bloedig verleden. Maar dat gaat niet op voor jongere Europeanen: uit een recente opiniepeiling bleek dat Franse burgers van 55 jaar en ouder de EU twee keer zo vaak zien als een garantie voor vrede dan de Fransen van jonger dan 36. Logisch dus dat nieuwe Europese leiders de waarde van de EU niet als vanzelfsprekend beschouwen, maar bepalen aan de hand van kille kosten-batenanalyses.
Ondertussen zetten de eisen van de wereldmarkt, in combinatie met de economische crisis, de Europese welvaartsstaat onder druk. Nu de pensioenleeftijden stijgen en uitkeringen teruglopen, wordt de EU bij nieuwe tegenspoed vaak aangewezen als zondebok. In Frankrijk bijvoorbeeld richt de woede van anti-Europea campagnes zich op de "Angelsaksische" aanval op de sociale voorzieningen en op de "Poolse klusjesman" die vanwege de vrije Europese arbeidsmarkt banen zou inpikken.
Tijd rekken zou het beste zijn wat de EU op dit moment kan doen, maar de neergang is gedoemd door te zetten, en zal zelfs buiten Europa het nodige kosten. De regering-Obama sprak al zijn frustratie uit over het tanende geopolitieke profiel van Europa. In februari klaagde de Amerikaanse staatssecretaris van Defensie Robert Gates tijdens een NAVO-bijeenkomst over de demilitarisering van Europa: "Een groot deel van het publiek en politici hebben een aversie tegen militair ingrijpen en de risico's die daarmee gepaard gaan. Wat ooit de zegen van de twintigste eeuw leek, blijkt in de eenentwintigste eeuw een struikelblok te worden op weg naar echte veiligheid en blijvende vrede." En omdat Amerika zich een weg probeert te banen uit de schuldencrisis en zijn strijdkrachten een adempauze wil geven, zullen zijn bondgenoten steeds vaker beoordeeld worden op wat zij kunnen bijdragen. In Europa's geval neemt die toch al kleine bijdrage steeds verder af.
Geen trek meer in oorlog
Europa heeft geen trek meer in oorlog, de Europese landen zijn niet langer geïnteresseerd in de gewapende oplossing van conflicten. Minder dramatisch, maar niet minder definitief, worden Europese politici in plaats daarvan steeds minder Europees en steeds nationalistischer, totdat de EU nog slechts in naam een unie zal zijn. Voor sommigen mag dit dan geen groot verlies lijken, maar een verdeeld en in zichzelf gekeerd Europa zou een historische terugval betekenen.
Zestig jaar geleden waren Jean Monnet, Robert Schuman en Konrad Adenauer de grondleggers van Europa. Nu heeft de EU een nieuwe generatie leiders nodig die het project dat op het punt van instorten staat, nieuw leven kunnen inblazen. Tot nu toe heeft men deze leiders nog nergens kunnen vinden.
