Václav Klaus bij een persconferentie op de Praagse burcht, december 2012

Václav Klaus was euroscepticus zonder visie

Met het vertrek van de Tsjechische president op 7 maart verdwijnt een controversiële figuur en een bekende euroscepticus van het Europese toneel. Achter zijn provocaties ging echter een gebrek aan politieke visie schuil, schrijft een Britse academicus in een Tsjechische krant.

Gepubliceerd op 7 maart 2013 om 16:08
Václav Klaus bij een persconferentie op de Praagse burcht, december 2012

Het in veel opzichten middelmatige Centraal-Europese land had zich bijna geen betere president kunnen wensen: een ervaren, energieke en erudiete politicus van internationale faam die in staat zou zijn zowel de grote Europese kwesties als binnenlandse problemen aan te pakken, veroorzaakt door onhandelbare politici en afbrokkelende coalitieregeringen.
Een voldoende door de wol geverfde president om zijn burgers er van tijd tot tijd aan te herinneren dat ze niet in een verarmd maffialand woonden maar in een best goed geleide, redelijk welvarende (hoewel dat onvermijdelijk barsten ging vertonen) Europese democratie.
In de afgelopen tien jaar was Václav Klaus een president die al deze zaken vertegenwoordigde. Maar hij was ook een ontegenzeglijk controversieel staatshoofd, wiens standpunten vaak scherp contrasteerden met die van zijn collega-politici of medeburgers. Provocatief en onmiskenbaar werd Klaus in zowel binnen- als buitenland gewaardeerd en (vaker) verfoeid, en is hij, zoals zijn Tsjechische biograaf Lubomír Kopeček hem zo juist typeert, een politiek fenomeen.
Maar welke blijvende gevolgen hebben deze tien jaren van presidentschap in werkelijkheid?

Klaus’ zienswijzen radicaliseerden volledig

Hoewel de periode waarin Klaus leider van de ODS [de grootste liberaalconservatieve partij, in 1991 door hem opgericht] en premier [1992-1997] was, grotendeels gekenmerkt werd door economische transformatie, werd zijn presidentschap vooral gedomineerd door de Europese integratie en de plek van Tsjechië binnen Europa.
Klaus was sinds de vroege jaren negentig al kritisch over Europa en zijn zorgen over de aard van het Tsjechische lidmaatschap dateert uit dezelfde periode. Zijn stap naar een traditioneler standpunt over de Tsjechische nationale belangen in verhouding tot die van Duitsland en de Duitssprekende wereld dateert ook van voor zijn presidentschap, ongeveer vanuit de periode van het oppositiepact.
Maar als president radicaliseerden zijn publiekelijk tentoongespreide zienswijzen over Europese integratie volledig. De EU is niet langer een serie instellingen die de Tsjechische staat en individuele vrijheid aan banden leggen, maar wordt nu gezien als een bijna existentiële ideologische bedreiging. ‘Europa-isme’ wordt het meest zichtbare deel van een veelkoppig monster dat ‘postdemocratische’ zorgen over de opwarming van de aarde, homoseksualiteit, mensenrechten en andere spookbeelden van Klaus behelst. Integratie werd niet langer slechts gecorrigeerd en geremd, maar in zijn achteruit gezet om een Europa van natiestaten en vrije markten te creëren.

Klaus had geen strategie voor EU-vraagstukken

Een dergelijke radicalisering is deels een afspiegeling van de grotere politieke vrijheid die het presidentschap biedt. Omringd door een zelfgekozen entourage werd de president niet langer gehinderd door de noodzaak tot compromissen te komen met collega’s uit zijn partij en coalitie. Het weerspiegelt daarnaast de veranderende Europese context: het presidentschap van Klaus viel samen met de Europese grondwet en het daaropvolgende verdrag van Lissabon waarop hij een krachtig stempel kon drukken.
De uitbraak van de crisis in de eurozone, waardoor bleek dat het vroege scepsis van Klaus inderdaad terecht was, diende alleen om Klaus in termen van EU-zaken te definiëren.
Tegelijkertijd bleef zijn euroscepticisme echter vreemd abstract: wij wisten waar hij bang voor was, en vrijwel zeker waar hij tegen was, maar we wisten maar weinig over de praktische stappen die hij wilde zetten. Waar andere eurosceptici, zowel in de Tsjechische Republiek als daarbuiten, opties verdedigden die liepen van flexibele integratie tot een Europa à la carte of volledige terugtrekking uit de EU, kwam er uit de uitgebreide artikelen en toespraken van Klaus geen specifiek programma of strategie naar voren voor de Europese vraagstukken waarmee hij zich bezighield.
Daarnaast waren de twee presidentiële ambtstermijnen van Klaus een aaneenschakeling van mislukkingen en nederlagen.

Vooral links is geïnteresseerd in euroscepsis

Ondanks zijn vertrek bij ODS in 2009 en zijn stelling dat de Tsjechische Republiek een nieuwe eurosceptische conservatieve partij nodig had, lukte het hem niet er een te vinden of zelfs maar te steunen. In plaats daarvan werd hij veroordeeld tot een destabiliserende aanwezigheid in de coulissen van de interne politiek van de ODS, en kon hij wat politieke druk uitoefenen op de regeringen van Topolánek en Nečas toen hun parlementaire meerderheden uiteen vielen.
Maar de nederlagen van Klaus verbergen een diepere waarheid. Het merk van eurosceptisch conservatief nationalisme dat door Klaus werd ontwikkeld in het latere deel van zijn politieke carrière, wordt door sommigen aantrekkelijk gevonden maar krijgt in de Tsjechische maatschappij over het algemeen maar weinig steun. Dit was al zo in 2002 toen een op ‘nationale belangen’ gebaseerde verkiezingscampagne mislukte en de EU Klaus ertoe aanzette een gooi naar het presidentschap te doen. En het was ook zo in 2013, toen de peilingen suggereerden dat de meeste ODS-aanhangers Karel Schwarzenberg steunden, ondanks het feit dat Klaus hem afwees omdat hij geen echte Tsjech zou zijn.
Als de Tsjechische kiezers al geïnteresseerd zijn in euroscepsis en nationalisme, dan zijn dat meestal de linkse kiezers die dicht bij KSČM staan.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Constitutionele zwakte van presidentsambt

Klaus erkende de overwinning van Miloš Zeman door ironisch genoeg de woorden van Vaclav Havel te citeren over hoe waarheid en liefde leugens en haat overwinnen. Maar het is misschien nog wel ironischer dat ondanks de enorme kloof tussen politieke standpunten en persoonlijkheid die hen scheidde, het presidentschap van Klaus veel van dezelfde zwakheden en beperkingen als die van Havel blootlegde: een staatshoofd dat zich bezighoudt met een grote politieke visie raakt verstrikt in de constitutionele zwakte van zijn ambt, de zwakke publieke en politieke steun voor zijn ideeën en het beperkte gewicht dat zijn land op het internationale toneel in de schaal legt.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp