Vertrouwensbreuk is gevaar voor EU

De Europese leiders weten vast en zeker dat ze een groot risico lopen met Cyprus. Het gevaar ligt voor de hand. Nu iedereen met geld op een Cypriotische bank gedwongen wordt om mee te betalen aan de oplossing van de crisis zouden nerveuze depositohouders elders in Europa het idee kunnen hebben dat er een gevaarlijk precedent is geschapen. [Op het moment dat dit artikel werd geschreven, stelde de regering van Cyprus voor om alle spaarders te belasten.] Om zelfs niet het kleinste risico te lopen op een ongewenste financiële 'haircut' in de toekomst, zouden de klanten van Griekse, Spaanse, Portugese of Italiaanse banken ervoor kunnen kiezen hun geld nu van de bank te halen. Als dat gebeurt, zal de eurocrisis weer in alle hevigheid losbarsten.

De mensen achter het plan voor Cyprus hopen dat de risico's op deze 'besmetting' klein zijn. Zij houden het erop dat de Spaanse banken aan de beterende hand zijn, en dat ook Griekenland niet meer aan de rand van de afgrond staat. Er is voor de depositohouders geen reden om lessen te trekken uit het specifieke geval van Cyprus, wier banken overlopen van het Russische geld.

Politici hebben er wel vaker naast gezeten

Misschien. En toch hebben de leiders van de Europese Unie er in het verleden wel vaker naast gezeten. Op een top in het Franse Deauville in september 2010 maakten ze bekend dat de bezitters van staatsobligaties van landen die te hulp geschoten moesten worden een deel van hun geld zouden verliezen. Het gevolg was een forse verscherping van de eurocrisis, omdat beleggers veel hogere rentes gingen eisen van landen die riskant werden geacht, zoals Italië of Spanje.

Waarom hebben de Europese leiders dan – na alle moeizame pogingen om de euro weer op de rails te krijgen – zo'n grote gok genomen met Cyprus? Het antwoord is dat zij ook geen krediet meer hebben – in dit geval politiek krediet.

Dit gebrek aan krediet neemt in Noord- en Zuid-Europa verschillende vormen aan. De leiders van landen als Duitsland, Nederland en Finland hadden het gevoel dat hun kiezers en parlementen niet wéér zouden willen instemmen met een nieuwe steunoperatie – tenzij die gepaard zou gaan met stevige boetes.

Zelfs voor de gewone man is geen sympathie

Cyprus is een klein land. Het bedrag dat nodig is om het land steun te bieden is relatief 'klein' – 'slechts' 17 miljard euro. Het probleem is dat Cyprus ook een bijzonder goed voorbeeld is van het fundamentele tekort aan vertrouwen tussen Noord- en Zuid-Europeanen. Sinds het begin van de crisis hebben de Duitse media vol gestaan met verhalen over de corruptie in het Zuiden. Duitse kiezers zijn aangemoedigd om te geloven dat hun hard verdiende geld gebruikt wordt voor het steunen van fundamenteel verrotte landen.

Cyprus is een bijzonder groot probleem omdat zijn banken de reputatie hebben als veilige haven te dienen voor zwart geld uit Rusland. De omvang van het bedrag dat Rusland in- en uitgaat en via Cyprus wordt 'rondgepompt' duidt erop dat de Cypriotische witwasmachine stevig heeft staan draaien. Het mikken op depositohouders met meer dan 100.000 euro op de bank lijkt een effectieve manier om Russisch zwart geld aan te pakken. Het verbijsterende en gevaarlijke besluit om ook de kleine rekeninghouders te belasten laat zien in hoeverre er een einde is gekomen aan de sympathie – zelfs voor de gewone man in Zuid-Europa.

EU gaf toe aan chantage van Griekenland

In theorie hadden Angela Merkel, de Duitse bondskanselier, en andere Europese leiders hun kiezers kunnen vertellen dat ze door de zure appel moesten heen bijten – en Cyprus te hulp moesten schieten, zonder daar een prijs voor te vragen – omdat het alternatief het risico is van een Europese bankrun, die uiteindelijk ook tot bankfaillissementen in eigen land kan leiden. Maar de waarschijnlijke reactie daarop zou nóg meer woede en onbegrip onder de kiezers zijn geweest.

De leiders van Cyprus hebben ook bijna al hun krediet in de rest van Europa verspeeld. Veel Europese regeringshoofden aarzelden in 2004 om Cyprus tot de Unie toe te laten, zonder vredesverdrag dat het eiland zou herenigen. Maar Griekenland had gedreigd de hele uitbreiding van de Europese Unie te zullen torpederen – waardoor Polen, Tsjechië en andere landen de toegang zou zijn ontzegd – als Cyprus geen lid zou mogen worden. Schoorvoetend gaven de leiders van de EU toe aan deze chantage. Maar de hele episode liet een nare smaak achter, vooral toen de Grieks-Cypriotische kiezers het vredesplan van Annan afwezen. Als gevolg daarvan was er weinig sympathie toen Cyprus in de problemen kwam.

Onrechtvaardige karikatuur van corruptie

Het grotere probleem blijft echter de kloof op het gebied van het vertrouwen en de politieke cultuur tussen Noord- en Zuid-Europa. Vóór de crisis, toen de zaken goed gingen, werd het als politiek incorrect en zelfs xenofobisch gezien om te opperen dat de fatsoensnormen op publiek terrein enorme verschillen vertonen in Europa, en dat dit een probleem is voor een organisatie die streeft naar een 'ever close union', ene steeds meer geïntegreerde EU.

Maar inmiddels is duidelijk geworden dat dit gebrek aan samenhang qua vertrouwen en politieke cultuur minstens net zo belangrijk is als het gebrek aan economische samenhang. Het is overigens ook waar dat Duitsers, Nederlanders en Scandinaviërs zelf ook problemen hebben met corruptie in het openbaar bestuur, en dat de karikatuur dat heel Zuid-Europa corrupt en lui is zeer onrechtvaardig is.

En toch is het een feit dat belastingontduiking schering en inslag is in landen als Griekenland en Italië. Dat heeft het altijd heel lastig gemaakt om de kiezers uit het Noorden ervan te overtuigen dat het Zuiden moest worden geholpen.

Nederlandse ambassadeurs volstaan met broodlunch

Je ziet al heel snel dat de houding ten opzichte van openbare middelen in de diverse landen zeer uiteenloopt. Een paar jaar geleden werd ik uitgenodigd voor een bijeenkomst van alle Nederlandse ambassadeurs van over de hele wereld. De lunch was een niet bijster smakelijk geheel van broodjes en zoutjes, die staand werd genuttigd. Ik vermoedde dat de ambassadeurs van Italië en Griekenland beter te eten kregen, ook al waren hun staatsfinanciën er slechter aan toe.

Het is een triviale anekdote. Maar het duidt op het soort cultuurverschil dat verklaart waarom de Noord-Europeanen nu 'basta' hebben gezegd tegen de Cypriotische banken.

Als Europa niet voor méér echte samenhang kan zorgen op het gebied van de publieke normen, kan de daaruit voortvloeiende vertrouwenskloof uiteindelijk tot de ondergang van de euro leiden – en daarna van de EU zelf.