Kies een taal
Zo halverwege de maand september, als de warmte langzaamaan verdwijnt, begint in Oezbekistan de zomervakantie. Die duurt weliswaar ruim twee maanden, maar veel scholieren zien hun ouders in deze periode nauwelijks. De kinderen moeten hun land dienen en katoen plukken.
Tijdens de oogsttijd voltrekt zich in de Centraal-Aziatische republiek een obscuur ritueel dat nog stamt uit de periode van geleide economie ten tijde van de Sovjet-Unie: president Islom Karimov laat de massa mobiliseren. Zo’n twee miljoen scholieren krijgen het bevel om het veld in te trekken en het 'witte goud', zoals katoen destijds onder het regime van Stalin al werd genoemd, te oogsten. Naast gas en goud is katoen een van de voornaamste deviezenbronnen voor de Oezbeekse elite. En momenteel levert katoen meer op dan ooit.
Tien kilo katoen per dag
De plukkende kinderen profiteren daar echter niet van. De laatste keer dat Nasira veldwerk moest doen, vorig jaar herfst, was ze elf jaar. Een maand lang ging ze ‘s morgens om zeven uur met haar klas op pad en dan moest er katoen worden geplukt tot vroeg in de avond. Ze moesten tien kilo per dag bij elkaar sprokkelen, maar “ik heb met pijn en moeite drie kilo voor elkaar gekregen”, vertelt Nasira. Haar loon: 60 sum per kilo, dat is omgerekend drie eurocent. Iets oudere scholieren waren nog slechter af. Leraren hielden hun maandlonen gewoon achter. En wie de norm niet haalde, kreeg een pak slaag. In oktober 2008 hing een 17-jarige studente zichzelf op aan de rand van een katoenveld. Ze kon de druk van haar leraren niet langer aan, zo meldde een artikeltje van negen regels.
Volgens Joanna Ewart-James, werkzaam voor ‘Anti-Slavery International’, is wat er in dit land gebeurt je reinste ‘kinderslavernij’. Kort geleden bezocht de activiste internationale katoenconferenties in Texas en Liverpool, waar ook grote handelaren zoals de Zwitserse Reinhart-Gruppe en het Duitse bedrijf Otto Stadtlander aanwezig waren. Maar om haar vragen naar kinderarbeid werd slechts meewarig geglimlacht.
De goede stemming in de branche zou nu echter wel eens kunnen worden verstoord, nu er tegen zeven Europese katoenhandelaren bij de OESO een klacht is ingediend. Deze bedrijven schenden de grondbeginselen van de OESO voor multinationals door het profijt dat ze hebben van de kinderarbeid in Oezbekistan.
In Duitsland heeft het European Center for Constitutional and Human Rights (ECCHR) een klacht ingediend tegen de firma Stadtlander, een grote Europese speler op de katoenmarkt met een omzet van meer dan honderd miljoen euro. Dit bedrijf heeft al jaren een vestiging in Tasjkent en onderhoudt goede betrekkingen met het regime van Karimov. Stadtlander zou medeplichtig zijn aan schendingen van de mensenrechten, aldus de coördinatrice van het ECCHR, Miriam Saage-Maaß, maar het is toch een lastig geval.
In de richtlijnen van de OESO wemelt het van de normatieve voorschriften, waarmee het tandeloze ‘soft law’ is. De klacht dient ook om deze absurde lacune in de wetgeving aan het licht brengen: bedrijven die profiteren van schendingen van de mensenrechten kunnen juridisch nauwelijks worden aangepakt. Het zou al kunnen helpen als er sancties zouden worden gekoppeld aan de OESO-richtlijnen, bijvoorbeeld het stopzetten van economische subsidies. Maar bij de meeste OESO-landen mist Miriam Saage-Maaß elke belangstelling: “Die zijn vaak te tam.”
De goede relatie van Stadtlander met Oezbekistan ligt geheel in de lijn van de Duitse regering. Duitsland heeft een ‘nieuw partnerschap‘ gesloten met president Karimov en vanuit een militair steunpunt in Oezbekistan gaan Duitse soldaten op weg naar Afghanistan.
De voormalige kadercommunist Karimov bekeerde zich tot het kapitalisme, zonder echter zijn stalinistische houding op te geven. Hij wordt met fantastische resultaten op onregelmatige tijden tot president gekozen. Zelfs kandidaten van de oppositie melden dat ze op hem hebben gestemd. Tegenstanders van zijn regime worden in Oezbekistan soms in kokend water gedompeld. Af en toe wordt er ook geschoten, zoals in 2005 in Andisjan, waarbij vermoedelijk meer dan 700 opposanten het leven lieten.
Nieuwe deal Berlijn met Karimov
Daarop eisten vele landen in Europa sancties, maar Duitsland deed daar niet aan mee. In plaats daarvan brachten Duitse ministers een bezoek aan Oezbekistan met in hun kielzog een grote delegatie uit het bedrijfsleven. De Duitse regering kan niet zeggen wat er dankzij het partnerschap voor kinderen in Oezbekistan is verbeterd. Een woordvoerster wijst op een 'monitoringsysteem' en 'een regelmatige dialoog'.
Ook Duitse banken profiteren van de katoenhandel, zoals de Commerzbank, die deels genationaliseerd is en die in Tasjkent een vestiging heeft. Detailhandelsketens als C&A en Wal-Mart doen intussen hun best om hun kleding zonder katoen uit Oezbekistan te vervaardigen. Maar het is lastig na te gaan hoe de weg van katoen loopt als die door handelaren met andere stoffen wordt gemengd.
Hoewel Oezbekistan rijk is aan grondstoffen, heeft dat helaas niets veranderd aan de armoede van zijn inwoners. In de landbouw wordt nog altijd met bijzonder ouderwetse methoden gewerkt. De katoenteelt is bijzonder schadelijk voor het milieu. De werkloosheid in de streek rond het Aralmeer bedraagt inmiddels 70%. Umida Nijasova, mensenrechtenactiviste uit Oezbekistan, zat ooit opgesloten in de kerkers van Karimov en documenteert de situatie in haar vaderland inmiddels vanuit Berlijn. Haar komen berichten ter ore over ongevallen op het werk en over onbeschrijfelijke hygiënische toestanden in de kampen.
Het beeld dat de firma Stadtlander van Oezbekistan schildert ziet er echter heel anders uit. Toen het Oezbeekse voorjaarsfeest werd gevierd op de Bremer katoenbeurs, stond het bedrijf meteen klaar als sponsor. Het Oezbeekse eenpansgerecht Plov werd er geserveerd, er waren optredens van Oezbeekse danseressen in glitterkleding en op grote posters was te zien hoe Islom Karimov zich de steden van de toekomst voorstelt. Het leek net een programma van de Oezbeekse televisie.
