Kies een taal
Gisteren verscheen Das erste Leben der Angela M. van de journalisten Ralf Georg Reuth en Günther Lachmann, een boek dat verhelderende inzichten biedt in Merkels opstelling jegens de DDR-dictatuur. In strijd met Merkels eigen bewering het communistische systeem innerlijk altijd te hebben afgewezen, geloven de auteurs te kunnen bewijzen dat haar rol in de DDR en in de jaren van de ‘Wende’ ingewikkelder – en voor de bondskanselier minder vleiend – is geweest dan de gangbare legende doet vermoeden.
Volgens deze legende heeft Angela Merkel, ongevoelig voor de ideologische indoctrinatie, steevast verlangd naar een democratie volgens het model van de Bondsrepubliek, en de DDR-jaren in een soort innerlijke ballingschap doorstaan. Deze legende is niet in de laatste plaats gebaseerd op het idee dat Merkels protestantse familieachtergrond – als dochter van een dominee – haar voor de verleidingen en illusies van de socialistische staatsdoctrine zou hebben behoed. Maar uit een nadere beschouwing van deze achtergrond komt toch een duidelijk afwijkend beeld van de verstrikking van protestantse theologen, waaronder Merkels vader, in het DDR-systeem naar voren.
De Zeven Zinnen
Merkel werd op 17 juli 1954 als Angela Kasner in Hamburg geboren. Haar vader Horst Kasner was dominee van beroep [en verhuisde in 1954 met zijn gezin naar de DDR]. Hij maakte deel uit van de kring van theologen, waarmee de door de Sovjet-Unie gecontroleerde DDR-leiding haar kerkelijk-politieke beleid wilde veranderen. Deze theologen, die in het socialisme een werkelijk alternatief voor het westerse kapitalisme zagen, richtten in 1958 in Praag de Christliche Friedenskonferenz (CFK) op.
Kasner ging niet alleen naar deze conferentie, maar werd ook lid van de Weißenseer Arbeitskreis, wier leider – CFK-afgevaardigde Hanfried Müller - over zeer goede contacten in het politbureau van de Oostduitse communistische partij beschikte.
Toen de zogenoemde Ost-Konferenz van de protestants-evangelische kerk van de DDR in 1961, op het hoogtepunt van de Koude Oorlog, vaststelde dat christenen zich niet aan de aanspraak op de absolute waarheid van een ideologie mochten onderwerpen, formuleerde de Weißenseer Arbeitskreis een antithese. De Zeven Zinnen over de Vrijheid van de Kerk om te Dienen verhieven de samenwerking met de ‘anti-fascistische staatsmacht’ tot christelijke plicht. Die ‘Zeven Zinnen’ kunnen worden beschouwd als de ideologische kern van het concept van de Kirche im Sozialismus. In deze jaren onderhield de vader van Angela Merkel voortdurend nauwe banden met de partijleiding.
De Jonge Pioniers
Vanaf 1970 nam Kasner echter steeds meer afstand van de officiële lijn van de DDR. Toch groeide Angela Merkel in een ouderlijk huis op, waar politiek en theologie met elkaar versmolten waren, en de politiek met het streven naar het socialistische ideaal verbonden was.
Angela Merkel hoorde tot de tien procent van haar jaargang, die naar het voortgezet onderwijs mocht. In tegenstelling tot veel andere domineeskinderen onttrok zij zich niet aan de massa-organisaties van de DDR, maar werd zij lid van de Jonge Pioniers. Later werd zij op haar school plaatsvervangend secretaris van de jongerenorganisatie van de communistische partij.
Zij dankte haar eindexamen aan haar trouw – en die van haar vader – aan het systeem. Na haar eindexamen studeerde Angela Kasner natuurkunde aan de Karl-Marx-Universiteit in Leipzig. Wie daar eenmaal zat, wist zich verzekerd van een natuurwetenschappelijke carrière. Vooral als je, zoals Angela Kasner, ook op die plek een leidende rol in de communistische jongerenbond speelde. Op de universiteit in Leipzig kwam zij voor het eerst met hervormingsgezinde communisten in contact.
In 1981 klom zij op tot secretaris voor Agitatie en Propaganda van de basisorganisatie op het ZiPC [Zentralinstitut für Physikalische Chemie van de Academie van Wetenschappen in Berlijn], dat met ruim zeshonderd werknemers zeker geen klein instituut was. Merkel zelf bestrijdt echter dat zij secretaris voor Agitatie en Propaganda zou zijn geweest. Zo heeft zij al in 2005 in de interviewbundel Mein Weg gezegd: “Agitatie en Propaganda? Ik kan me niet herinneren op een of andere manier te hebben geagiteerd. Ik hield me met cultuur bezig”.
Demokratische Aufbruch
In de herfst van het Wende-jaar 1989 [organiseerde de vader van Angela Merkel] op het pastoraal seminarie een bijeenkomst van DDR-fysici rond het thema Wat is de mens? Eigenlijk had haar vader zijn oudste dochter graag tot de SPD zien toetreden. Zijn ooit zo grote invloed op haar was in de jaren daarvoor echter minder geworden. Zij koos uit eigen beweging voor de nieuw opgerichte partij Demokratische Aufbruch (DA).
Maar in tegenstelling tot wat zij ons altijd heeft willen laten geloven, werd Merkel niet al in december lid van deze partij, die de Duitse eenheid reeds als toekomstvisioen in zijn programma had opgenomen. Zo duidt veel erop, dat Angela Merkel oorspronkelijk toch is opgekomen voor een democratisch socialisme in een zelfstandige DDR, en niet meteen al naar de Duitse eenheid heeft verlangd. Maar uiteindelijk maakte Angela Merkel als DA-bestuurslid wél deel uit van de Allianz für Deutschland, het bondgenootschap dat – door Helmut Kohl op sleeptouw genomen – in maart 1990 de verkiezingen voor het Oost-Duitse parlement won.
Premier van de DDR werd in dat jaar Lothar de Maizière, de zoon van de ooit aan de zijde van vader Kasner strijdende Clemens de Maizière. Hij benoemde Angela Merkel tot plaatsvervangend woordvoerster van de regering. Haar kwaliteiten werden al snel algemeen onderkend. Het was haar gelukt, zo schreef de voormalige communistische partijkrant Neues Deutschland, zich door “intelligentie en betrouwbaarheid een reputatie te verwerven, die haar voor het hogere” voorbestemde. En zo is het ook gegaan. Nadat de DA in de CDU was opgegaan, wisten De Maizière en zijn staatssecretaris Günther Krause Helmut Kohl op Merkel opmerkzaam te maken. De 'eenheidskanselier' was meteen gecharmeerd van de domineesdochter.
Geen baanbrekende onthullingen
Over het geheel genomen komt de nieuwe biografie van Merkel met informatieve, nieuwe, preciserende facetten over het leven van Merkel in de DDR, maar niet met baanbrekende onthullingen, die tot een radicale herziening van de rol van Merkel in de DDR zouden nopen.
Je herkent eerder in het verhaal over het ‘eerste leven’ van Merkel al de nu zo vertrouwde trekken van een koel berekenende en tactische pragmaticus. Het lijkt erop dat Merkel al in de DDR-tijd, vrij van bevliegingen van utopische overmoed en met het eigenbelang steevast in het vizier, met en binnen de voorhanden zijnde structuren werkte, zolang er geen alternatief was. En toen die structuren verouderd bleken, vond zij met dezelfde nauwkeurigheid haar weg in de nieuwe structuren van de Bondsrepubliek.
