Kies een taal
Vorig jaar rond kerst, toen de campagne voor de Tsjechische presidentsverkiezingen in volle gang was, moest kandidaat Miloš Zeman uitleggen waar hij het geld vandaan had gehaald voor zijn reclameborden en andere communicatiemiddelen waarmee het land op dat moment werd overspoeld. In de media werd flink gespeculeerd dat zijn campagne gefinancierd zou zijn met geld van de Russische oliemaatschappij Lukoil. Zeman, die bovenaan stond in de peilingen, wist de verdenking met een simpel handgebaar weg te wuiven. “Het enige wat ik u kan vertellen”, zei hij op afgewogen toon op televisie, “is dat de firma Lukoil een officieel communiqué heeft gepubliceerd, waarin zij verklaart dat er nooit - noch direct, noch indirect - een cent naar ons is overgemaakt”.
Miloš Zeman verkondigde deze bewering met grote stelligheid, waarbij hij zich bovendien beriep op een ander gezag, door het officiële standpunt van een vooraanstaande onderneming aan te voeren. En hoewel dit bij de presentator van de uitzending geen belletje deed rinkelen, kon hij natuurlijk niet zeker weten dat dit standpunt nooit bestaan heeft. Kortom, Zeman kwam met zijn verdediging weg.
Op hetzelfde moment volgde een groepje studenten in Brno [de tweede stad van Tsjechië, red.] deze uitzending op televisie. Al snel na afloop ontvingen ze een transcriptie van het interview, waarna ze aan hun routinewerk begonnen. Een van de meest ervaren leden van het team doorzocht de stortvloed van woorden op feitelijke beweringen, dat wil zeggen verklaringen die kunnen worden geverifieerd en gecontroleerd met behulp van bronnen die toegankelijk zijn voor het publiek. Uiteraard viel ook de bewering over het bestaan van een officiële verklaring van de oliemaatschappij Lukoil daaronder.
Het waarheidsgehalte van politieke uitspraken
De uitspraak van Miloš Zeman kwam niet door de test. De studenten uit Brno plakten er het label 'leugen' op, de slechtste vermelding op hun waarderingsschaal.
Met deze campagne voor de presidentsverkiezingen behaalde Demagog.cz vooralsnog zijn grootste succes. Het clubje studenten trok de aandacht van de gevestigde media en kreeg van sommige daarvan [zoals het dagblad Hospodářské noviny en de publieke televisie] zelfs opdracht om de verklaringen van presidentskandidaten te checken.
Voor een niet-professionele studentenvereniging, waarvan de Tsjechische tak pas een jaar bestaat, is dat een opmerkelijk succes. De missie die Demagog zichzelf gesteld heeft, is om het waarheidsgehalte te verifiëren van uitspraken die politieke leiders doen, met name tijdens televisiedebatten. Politicologen vormen de harde kern van Demagog.cz, dat gefinancierd wordt door de stichting Open Society Fund Praha en het EU-programma Jeugd in actie. Het bedrijf Newton Media biedt ondersteuning bij de transcriptie van opgenomen debatten.
Fact-checking is booming business
Het waren twee studenten uit Bratislava [de hoofdstad van Slowakije, red.], Ondrej Lunter en Matej Hruška, die het Project Demagog bij de universiteit van Brno introduceerden. Deze twee jongeren konden de armoedige televisiedebatten in Slowakije niet langer aanzien en zetten - al in 2010 - op provisorische wijze de Slowaakse versie van het project op.
“Het was zo'n studentenidee. Op een zondag keken we naar de televisiedebatten, die in Slowakije veel minder niveau hebben dan in Tsjechië. We merkten dat politici de debatten aangrepen om zichzelf te promoten, zonder dat ze ook maar enig weerwoord kregen”, herinnert Matej Hruška zich. Het was zijn idee om het voorbeeld van de Verenigde Staten te volgen, waar fact-checking - oftewel het controleren van feiten - al zo'n tien jaar booming business is.
In de VS gaat het er professioneler aan toe
In de Verenigde Staten, waar de Tsjechische en Slowaakse studenten hun blik vooral op richten, wordt fact-checking op veel grotere schaal bedreven. Het fenomeen breidde zich sterk uit rond 2005, toen internet op volle kracht ging draaien en Google steeds verder oprukte. In de Verenigde Staten zijn momenteel diverse organisaties actief die vergelijkbaar zijn met het Tsjechische en Slowaakse Demagog. Sommige daarvan hebben wel tientallen journalisten in dienst. Zo heeft FactCheck.org, dat geleid wordt door een oudgediende van CNN, Brooks Jackson, de beschikking over een jaarlijks budget van bijna een miljoen dollar.
Dat zijn omstandigheden waar ze in Brno en Bratislava alleen maar om kunnen glimlachen. Het Tsjechische en het Slowaakse Demagog worden gedragen door het enthousiasme van de studenten, die dat voorlopig wel prima lijken te vinden. Dit wordt beaamd door een van de deskundigen van Demagog, Jan Tvrdoň: "Onze faculteit is een tamelijk bijzondere plek. Veel mensen hier willen graag iets doen en leggen hun hele ziel in bepaalde projecten. Maar maakt u zich geen zorgen, want wij weten daarnaast ook wel een feestje te bouwen.” Hoewel het er in de Verenigde Staten dus professioneler aan toegaat, betekent dit in de praktijk niet dat er veel verschil is tussen de resultaten van de Amerikaanse en de Midden-Europese projecten.
Overrompelend optreden van Miloš Zeman
De studenten uit Brno omschrijven het Tsjechische [politieke] milieu als “een wereldje dat professioneler is geworden, waar de politieke elite over het algemeen geleerd heeft ware feiten te gebruiken die hun van pas komen”. Dit veranderde allemaal door het overrompelende optreden van Miloš Zeman. Vergeleken met de andere kandidaten heeft hij tijdens de verkiezingscampagne duidelijk meer informatie verspreid die onjuist of niet te verifiëren was, of die mensen op het verkeerde been kon zetten. Bij Demagog verklaren ze dat door het feit dat hij tien jaar uit de politiek is geweest en er weer terugkeerde met reacties uit een periode waarin het nog niet mogelijk was om alles te googelen. Dit neemt niet weg dat de studenten deze harde waarheid onder ogen moeten zien: het is nu juist deze kandidaat die - ondanks aangetoonde leugens - de verkiezingen heeft gewonnen.
Een paar dagen na publicatie van het artikel won de redactie van Demagog.cz de Prijs voor Journalistiek 2013 in de categorie innovatie in online burgerjournalistiek. [NvdR]
