Leidraad voor goed samenleven

Het is verkiezingstijd in Duitsland, en zo goed als alle partijen hebben het over “sociale gerechtigheid”. Op die manier reageren zij op het gevoel van veel kiezers dat het in dit land niet meer zo eerlijk toegaat. En op de - volgens opiniepeilingen door driekwart van de burgers gedeelde – zorgen, dat onze samenleving steeds verder uiteenvalt: in boven en onder, rijk en arm, oost en west, migrantengetto's en welvarende enclaves.

Maar zo slecht is het hier over het algemeen nog niet gesteld. Duitsland staat internationaal gezien weliswaar niet aan de top, maar toch nog steeds iets boven het midden. Dat blijkt uit een nieuw, omvangrijk vergelijkend onderzoek naar de staat van de 'burgerzin' in 34 industrielanden.

Scandinavische staten helemaal bovenaan

Voor deze “radar van de maatschappelijke samenhang”, door de Bertelsmann-Stiftung [op 16 juli, red.] in Berlijn gepresenteerd, hebben sociale wetenschappers van de particuliere Jacobs Universiteit uit Bremen een eigen index ontwikkeld, waaruit moet blijken hoe sterk de samenhang van een bepaalde samenleving is. De uitkomst: op het gebied van samenhang staan de Scandinavische staten internationaal gezien helemaal bovenaan, en de landen van Zuidoost-Europa helemaal onderaan.

In Denemarken is de maatschappelijke samenhang het grootst, zelfs nog iets groter dan in Noorwegen, Finland of Zweden. Onmiddellijk daarna volgen klassieke Angelsaksische immigrantenlanden als Nieuw-Zeeland, Australië en de Verenigde Staten. In Roemenië, Griekenland en Bulgarije drijven de verschillende delen van de samenleving het verst uit elkaar.

Maar om dit soort lijstjes is het de onderzoekers rondom de sociologen Klaus Boehnke en Jan Delhey pas in tweede instantie te doen. Vóór alles proberen ze met hun nieuwe index meetbaar te maken, wat op het eerste gezicht onmeetbaar lijkt: de mate van samenhang van een maatschappij. Voorbeelden zijn ranglijsten als de Index van de Menselijke Ontwikkeling, waarmee de Verenigde Naties het welzijn van de bevolking waardeert. Waaruit bestaat die “kwaliteit van het solidaire samenleven in een territoriaal begrenst gemenebest” nu eigenlijk?

Tolerantie fundamentele factor

Volgens de onderzoekers bestaat dat uit drie dingen: de sociale betrekkingen tussen de mensen, hun emotionele verbondenheid met het gemenebest, en de verantwoordelijkheid van het individu voor het gemeenschappelijk welzijn. De onderzoekers gaat het er dus in de eerste plaats om hoe de mensen met hun vrienden of andere mensen zijn verbonden, hoe zij hun medemensen vertrouwen, en hoe bereidwillig zij afwijkende mensen en hun levensstijl accepteren – immigranten dus. Juist deze tolerantie rekenen de onderzoekers tot de fundamentele factoren, waardoor moderne samenlevingen, die zeer veelkleurig zijn, bij elkaar worden gehouden.

Het gaat hen er in tweede instantie om, hoezeer de mensen zich als onderdeel van de samenleving zien, hoezeer zij de staat, politici, rechters, politieagenten of artsen vertrouwen, en hoe rechtvaardig zij hun samenleving vinden. En in de derde plaats willen zij weten, in welke mate de mensen anderen hulp bieden, hoe goed zij zich aan wetten en regels houden, en hoe zij hun betrokkenheid bij de samenleving tonen.

De wetenschappers hebben dit alles proberen te vangen in 58 individuele factoren – uiteenlopend van de vraag of iemand graag mensen met een andere huidskleur als buren zou willen hebben, tot het punt in hoeverre de mensen gehoor geven aan verkeersregels. Uit twaalf internationale enquêtes en andersoortige datasets hebben zij de resultaten sinds 1989 bij elkaar gezocht en stap voor stap samengevat, en op basis daarvan hun index samengesteld.

Geen invloed migrantenpercentage

De nu bekend geworden cijfers leveren resultaten op die voor een deel weinig verrassend lijken, terwijl andere dat juist des te meer zijn. Dat rijkdom en een zo gelijkmatig mogelijke inkomensverdeling de samenhang bevorderen, blijkt duidelijk uit dit onderzoek. De rijkere staten nemen in de tabellen meestal de hoogste posities in, en de armere de laagste. Waar de inkomens zeer uiteenlopen, zoals in Griekenland of Polen, gaat het met de maatschappelijke samenhang bergafwaarts.

Verrassend duidelijk weerlegt het onderzoek de vrees dat de samenhang van een samenleving gevaar loopt door een sterke immigratie. Zo wonen er in landen als Canada, Australië of Zwitserland zeer veel immigranten, maar is de maatschappelijke samenhang er niettemin groot – heel anders dan in Roemenië of Bulgarije, landen die nauwelijks immigranten kennen.

Alles bij elkaar concludeert het onderzoek dat een hoger of lager migrantenpercentage geen bijzondere invloed op de samenhang van een land uitoefent. Het komt er veeleer op aan, hoe bereidwillig een samenleving haar leden en verschillende culturen accepteert.

Religie bescheiden rol in samenhang

Het vermoeden dat maatschappelijke samenhang vooral op een intacte staat van de culturele en morele waarden berust, wordt echter niet door de resultaten bevestigd. Zij wijzen veeleer in de tegenovergestelde richting: niet in alle, maar toch in een aanzienlijk aantal landen, waar de religie in het leven van alledag een belangrijke rol speelt - zoals in Roemenië, Griekenland, Polen of Italië - is de maatschappelijke samenhang nogal gering. In alle zes landen waarin die samenhang het sterkst is, speelt de religie daarentegen in het dagelijks leven van de inwoners een relatief bescheiden rol.

En nog één ding tonen de cijfers van deze radar eenduidig aan: in landen waar de samenhang groot is, waarderen de mensen hun eigen leven veel positiever dan op andere plekken – waaruit de auteurs van het onderzoek een niet geheel wetenschappelijk verantwoorde conclusie trekken: “Samenhang is geluk”.