Kiev op een kruispunt

“Het associatieverdrag met de Europese Unie zal bijdragen aan de vorming van Oekraïne als een moderne Europese staat”, zei de Oekraïense president Viktor Janokoevitsj in een speech op 24 augustus ter gelegenheid van de 22e verjaardag van de onafhankelijkheid van het land.
En hoewel hij zich haastte om erbij te zeggen dat goede betrekkingen met Rusland eveneens van vitaal belang waren, toonde de volgorde waarin hij over deze zaken sprak duidelijk aan uit welke hoek de wind vandaag de dag in Kiev waait. Met een bevolking van 44 miljoen zielen en een territorium dat het tot het grootste land maakt dat in zijn geheel in Europa ligt, staat Oekraïne voor een historische keuze tussen een associatieverdrag met Brussel en een douaneverdrag met Moskou. Omdat de voorgestelde verdragen elkaar wederzijds uitsluiten, moet Kiev een strategisch besluit nemen. Als het verdrag waarover met de EU is onderhandeld niet vóór het einde van het jaar wordt afgerond, zal het integratieproces diverse jaren worden bevroren of voor onbepaalde tijd worden opgeschort. In de praktijk komt het er dan op neer dat Oekraïne zijn oostelijke buurstaat als strategische partner heeft gekozen.

Geen deal zonder hervormingen

De EU is bereid een associatieverdrag te tekenen, maar op drie voorwaarden: Oekraïne moet de regels voor de strafrechtsvervolging verbeteren, een kieswet aannemen die overeenkomt met de aanbevelingen van de Raad van Europa, en het probleem oplossen van de selectieve toepassing van de wet. Janoekovitsj zal geen enkele moeite hebben aan al deze voorwaarden te voldoen – de eerste twee kan hij heel snel door het parlement loodsen, omdat dit wordt gedomineerd door zijn eigen Partij van de Regio's. En aan de derde zal zijn voldaan als ex-premier Joelia Timosjenko uit de gevangenis is vrijgelaten, wat niet onmogelijk is, gezien de vrijlating eerder dit jaar van haar naaste medewerker, Joeri Loetsenko.
[[De Oekraïense leider is uiteraard onvoorspelbaar en kan ieder moment van gedachten veranderen]]. Maar op dit moment lijkt hij vastbesloten het verdrag met de EU dit najaar af te ronden.
“Tenzij hij van gedachten verandert, moet het associatieverdrag in november kunnen worden getekend”, aldus parlementslid Paweł Zalewski (Burgerplatform), een expert op het gebied van Oekraïense aangelegenheden, in Polska the Times. Maar hij benadrukte ook dat Rusland zal proberen het proces te ondermijnen.
“Moskou zal proberen een sfeer van spanning en confrontatie te scheppen, in de hoop dat zelfs als Oekraïne erin slaagt het hoofd koel te houden, de EU zal bezwijken onder de druk”, aldus parlementslid Paweł Kowal (Polen Eerst, rechts) die leiding gaf aan de onderzoekscommissie van het Europees Parlement tijdens de algemene verkiezingen in Oekraïne van 2012.
Moskou is al begonnen aan een campagne om Oekraïne onder druk te zetten. De culturele overeenkomsten tussen de twee landen werden door de Russische president Vladimir Poetin benadrukt tijdens zijn bezoek aan Kiev om de 1025e verjaardag van de doop van het Kievese Rijk te vieren. Het bezoek had echter niet het beoogde effect, dus is Moskou nu een handelsoorlog begonnen door de import van bepaalde Oekraïense goederen tegen te houden.

Een herhaling van het Georgië-scenario?

De crisis kon betrekkelijk snel worden afgewend, opmerkelijk genoeg dankzij de hulp van de EU, maar veel deskundigen denken dat dit slechts het begin is. Pavel Nuss, de leider van het Burgercomité voor de Redding van Oekraïne, heeft er onlangs op gezinspeeld dat Rusland al in september zal beginnen met pogingen om Oekraïne te destabiliseren, door zijn invloed aan te wenden om de Oekraïeners op te hitsen tegen een verschuiving richting Europa. “Het is zeer waarschijnlijk dat het conflict zal uitlopen op een oorlog”, schreef Nuss, onder verwijzing naar de Russische invasie van Georgië in 2008, een paar maanden nadat op de topconferentie van Boekarest was beloofd dat Georgië en Oekraïne zich uiteindelijk bij het westerse militaire bondgenootschap zouden mogen aansluiten.
Maar zelfs als het Kremlin ditmaal niet zo ver gaat, kunnen grote provocaties, zoals het afsluiten van de gasleveranties, niet worden uitgesloten. In feite heeft Rusland het 'gaswapen' al tweemaal eerder tegen Oekraïne ingezet: in 2006 en 2009.
Een ander mogelijk scenario is dat Rusland zal proberen te bewerkstelligen dat de presidentsverkiezingen in Oekraïne in 2015 zullen worden gewonnen door een kandidaat die Moskou goed gezind is. “De nieuwe president zou het associatieproces dan kunnen terugdraaien”, oppert parlementslid Paweł Zalewski.
[[Oekraïne is niet het enige land dat het vuur aan de schenen wordt gelegd]]. “Rusland heeft ook Armenië en Moldavië onder druk gezet om een of andere overeenkomst met Brussel uit hun hoofd te zetten”, aldus Europarlementariër Jacek Saryusz-Wolski (Burgerplatform), vice-president van Euronest, de parlementaire component van het voorgestelde Oosters Bondgenootschap, bestaande uit leden van het Europarlement en de parlementen van Oost-Europese landen.
De laatste maanden tot de topconferentie over het Oosters Bondgenootschap in november zullen daarom waarschijnlijk worden gekenmerkt door stevige diplomatieke conflicten. Polen zal daarin een centrale rol spelen, omdat het land méér dan enig andere lidstaat van de EU een groot belang heeft bij de succesvolle voltooiing van het verdrag tussen Oekraïne en de EU. De Russen weten dit ook, dus het is niet onmogelijk dat zij zullen proberen de politieke positie van de Poolse regering aan de vooravond van de slotonderhandelingen te verzwakken. Het Kremlin heeft bewezen goed in staat te zijn Poolse politici tegen elkaar uit te spelen, zoals onlangs nog toen een Poolse minister in april werd ontslagen vanwege een gasakkoord dat hij met het Russische Gazprom had gesloten.

Bezien vanuit Oekraïne

Geen tekenen van dooi in ‘koude oorlog’ met Rusland

De verscherpte douanecontroles die Rusland op 14 augustus instelde op ingevoerde Oekraïense goederen, hebben een week lang voor enorme vertragingen gezorgd bij grensovergangen op het spoor en de weg. Volgens de Oekraïense krant Den zal het Rusland echter niet lukken Kiev ervan overtuigen de hoop te laten varen om zich verder aan te sluiten bij Europa.
Met de maatregel, die een golf van protest uitlokte, wilde Rusland Oekraïne ertoe bewegen af te zien van een associatieovereenkomst met de EU en zich aan te sluiten bij een Russische douane-unie. De Europese Commissie bestempelde deze tactiek ‘onacceptabel’.
Viacheslav Yutkin, vicevoorzitter van de raad van bestuur van Prominvestbank vertelt in Den:

Ik denk niet dat dergelijke acties Oekraïne motiveren een positief besluit te nemen over het lidmaatschap van de douane-unie. Integendeel, er kan zelfs een tegengestelde reactie volgen die schadelijk is voor Rusland. En ik denk dat de meerderheid van de Russen dit standpunt deelt. Dit handelsconflict toont immers aan dat er verkeerde methodes worden gebruikt en neemt zorgelijke vormen aan. Het wijst op niets anders dan een naderende ‘oorlog’.
Voor de krant uit Kiev moet de Russische intimidatie wel mislukken, want als Oekraïne de EU de rug toekeert, dan “veroorzaakt dit een politieke crisis in het land en zullen de kansen van [President Viktor] Janoekovitsj om de presidentsverkiezingen te winnen, in rook opgaan".
Ondertussen meldt de krant dat de Russische media erop zinspelen dat indien het conflict voortduurt “de Russische immigratiedienst zou kunnen besluiten tot een grootschalige uitzetting van Oekraïense gastarbeiders”.