Kies een taal
De geschiedenis biedt weinig opmerkelijke voorbeelden van succesvolle politieke federaties. Op het moment van hun federatieve éénwording, in de jaren tachtig van de achttiende eeuw, waren de Verenigde Staten een spaarzaam bevolkt handjevol jonge staten, met een gemeenschappelijke cultuur en een gemeenschappelijke taal. Daarom bieden de ervaringen die destijds zijn opgedaan weinig relevante lessen voor het hedendaagse Europa. Dat is echter wel het geval met de ervaringen van Zwitserland, die zich over een veel langere periode uitstrekken. “Federatieve éénwording vergt tijd”, zegt de vroegere Zwitserse diplomaat Jakob Kellenberger. “Het heeft de mensen die in de Zwitserse kantons leven eeuwen gekost om elkaar beter te leren kennen, en daarna een lange periode waarin sprake was van een confederatie, voordat in 1848 pas de stap werd gezet naar een volledige federatie”.
Hij merkt op dat de Zwitserse federatie heeft gewerkt, omdat het centrum respect heeft getoond voor de autonomie van de individuele kantons (die nooit hebben staan trappelen om hun bevoegdheden af te staan) en heeft gewaakt voor misbruik van zijn macht. Alle bevoegdheden die door de Zwitserse grondwet niet specifiek zijn gedelegeerd aan de federale regering blijven bovendien in handen van de kantons. Met tientallen jaren van stapsgewijze integratie achter de rug en een steeds sneller draaiende wereld in het vooruitzicht, moet Europa zijn transformatie in een volledige politieke unie de komende jaren en decennia zien te voltooien, en niet pas over een paar eeuwen. Niettemin kan deze transformatie veel baat hebben bij het volgen van het Zwitserse model. […] [[Met andere woorden: net als Zwitserland heeft Europa een sterke, maar beperkte centrale regering nodig, die zo veel lokale diversiteit toestaat als mogelijk is.]]
Gesleutel aan verdragen
Hoewel een Europese federatie moet openstaan voor alle lidstaten van de Europese Unie, mag een beweging in deze richting niet worden geblokkeerd omdat sommige staten daartoe (nog) niet bereid zijn. Evenmin mag die beweging van bovenaf worden opgelegd. Het democratische kiezerspubliek van iedere staat zal moeten beslissen of het in zijn langetermijnbelang is om zich bij de federatie aan te sluiten of daarbuiten te blijven. Het is een illusie om te geloven dat een sterke politieke unie kan worden gebouwd op de zwakke draagkracht die voortvloeit uit gesleutel aan verdragen. De basis moet een duurzaam volksmandaat zijn.
De geëigende plek voor dit soort discussies is een volwaardige Europese Conventie. De voormalige Belgische premier Guy Verhofstadt, de Duitse politicus Daniel Cohn-Bendit (die allebei lid zijn van het Europees Parlement) en anderen hebben voorgesteld de verkiezingen van 2014 voor het Europees Parlement te veranderen in de verkiezing van een constituerende vergadering, die een nieuwe grondwet voor Europa moet opstellen, waarin dit soort ideeën zijn opgenomen.
Belastingen op Europees niveau
Hoe zou een Europese politieke unie moeten functioneren? [[Het Europees Parlement zou de voorzitter van de Europese Commissie kunnen kiezen, die vervolgens een kabinet zou vormen, bestaande uit ministers uit de grotere partijen in dat parlement. Een minister van Financiën zou de bevoegdheid hebben om op Europees niveau belastingen te heffen en een substantiële begroting te formuleren. Hij of zij zou zich moeten richten op de macro-economische coördinatie, en niet op het micro-economische beleid.
Andere ministers zouden zich kunnen bezighouden met het toezicht op supranationale Europese publieke goederen (zoals de defensie, het buitenlands beleid, energie, infrastructuur, enzovoorts), terwijl zo veel mogelijk beslissingen aangaande andere zaken in handen van de nationale regeringen zouden moeten worden gelaten. Het Europese Hof van Justitie zou moeten bemiddelen in kwesties van betwiste soevereiniteit, die zich tussen de Commissie en de lidstaten zouden voordoen.
Europa-brede kieslijsten
Omdat het parlement meer macht zou krijgen, doordat het de voorzitter van de Europese Commissie mag kiezen, zou het zinvol zijn om de verkiezingen voor het Europees Parlement te laten verlopen op basis van Europa-brede [transnationale] lijsten en niet via de nationale partijen. Als er bij de verkiezingen méér op het spel komt te staan, zou dat leiden tot méér discussies en hogere opkomstpercentages, wat uiteindelijk zou betekenen dat de uitslagen en de instellingen in hun algemeenheid meer legitimiteit zouden verwerven.
Partijen die bij Europa-brede verkiezingen minder dan 10 of 15 procent van de stemmen zouden krijgen, zouden wel aan de debatten moeten kunnen deelnemen, maar niet moeten kunnen stemmen. Een dergelijke regel zou de politiek in de richting van een centristisch compromis sturen en de patstelling kunnen vermijden die het gevolg zou kunnen zijn van het vetorecht van kleinere partijen in een coalitie.
De huidige Europese Raad zou op grond van dit schema veranderen in het hogerhuis van de legislatuur van de unie. De leden zouden door de natiestaten worden geselecteerd voor 'glijdende' termijnen, die langer zouden moeten duren dan de kortere verkiezingscyclus van het lagerhuis van het parlement, zodat er een langetermijnperspectief ontstaat. In tegenstelling tot het lagerhuis, dat zich vooral zou richten op de kortetermijnbelangen van zijn nationale constituenten, zou het hogerhuis meer weg moeten hebben van een overlegorgaan dat zich richt op bredere vraagstukken met een langere looptijd. De vertegenwoordiging zou zijn gebaseerd op een proportioneel systeem, op basis van de bevolkingsomvang van de lidstaten.
Meritocratische aard van Commissie
Om iets te behouden van de niet-partijdige, meritocratische aard van de huidige Commissie zou iedere minister in de Commissie moeten worden gekoppeld aan een permanente secretaris uit het Europese ambtenarenapparaat op zijn of haar beleidsterrein. Net als in een ideaal “Westminster-systeem” zou het opstellen van de begroting een taak zijn van de Commissie en niet van het parlement. Die begroting zou als één geheel aan het parlement moeten worden voorgelegd, dat alleen ja of nee zou moeten kunnen stemmen; het parlement zou via een soort motie van wantrouwen de beleidsrichting van de Commissie moeten kunnen afwijzen. In dat geval zou een nieuwe regering moeten worden gevormd. (In een dergelijke constructie zou een motie van wantrouwen alleen mogelijk moeten kunnen zijn als de meerderheidssteun voor een nieuwe, alternatieve regeringscoalitie al zeker zou zijn). Belastingen en wetgeving zouden door een meerderheid van beide kamers van het parlement moeten worden goedgekeurd.
Talrijke netelige vragen
Iedere stap in de richting van zo'n politieke unie zou onvermijdelijk talrijke netelige vragen oproepen. De nieuwe instellingen en de regels waaraan zij moeten worden onderworpen zouden in het meest ideale geval van onderaf moeten worden vastgesteld, door middel van een constituerende vergadering, en liever niet door een verdragsverandering – maar hoe kan een echt proces van onderaf ooit vorm krijgen? De grote partijen die de meeste zetels winnen in het Europees Parlement zouden een compromis of een gemeenschappelijke agenda moeten uitwerken, sterk genoeg om regeren mogelijk te maken – maar wat als dat niet zou lukken? En het meest fundamenteel van alles: zou een politieke unie ooit echt samenhang kunnen vertonen als zij niet wordt voorafgegaan door een Europa-breed proces van 'natievorming', gericht op het smeden van een toekomstige gemeenschappelijke identiteit? Wat nu echter van essentieel belang is, is te erkennen dat het huidige systeem niet werkt en dat een nauwere in plaats van een lossere integratie de verstandigste en meest aantrekkelijke optie is.
De enige manier om de huidige problemen van Europa ten overstaan van de vele onzekerheden aan te pakken is als de leiders van Europa en het Europese publiek eindelijk aan dit proces van transformatie willen beginnen, in plaats van te blijven aarzelen.
