Kies een taal
Rode en gele paraplu’s, inklapbare tafeltjes en grote spandoeken. Hoewel het zeer onwaarschijnlijk is dat Oekraïne op korte termijn een associatieovereenkomst met de Europese Unie zal ondertekenen, wordt op het Sobornayaplein in Odessa politiek voetbal gespeeld. Zowel degenen die voor de overeenkomst met de EU zijn, als degenen die voor de eenwording van Oekraïne met Rusland zijn, verzamelen handtekeningen. Aan de ene kant de nationalisten van [de partijen] Svoboda [‘vrijheid’] en Batkivshchyna, aan de andere kant de communisten van Rodina.
De leider van deze laatste partij, voormalig parlementslid Ihor Markov, is kort geleden slachtoffer geworden van het geopolitieke spel dat wordt gespeeld om de toekomst van Oekraïne. Hij werd in oktober gearresteerd op beschuldiging van vandalisme en blijft zeker tot 20 december in voorarrest. Volgens zijn aanhangers is hij gearresteerd omdat hij te pro-Russisch is, zelfs voor de pro-Russische Regionale Partij. Zijn tegenstanders noemen hem ronduit een Russische spion, die zelfs voor president Viktor Janoekovitsj te gevaarlijk is geworden.
Discreet charmeoffensief van Rusland
Overal in Odessa zijn voorbeelden van de vroegere glorie te vinden. De art nouveau appartementen zijn mooi maar verkeren in een zodanige staat van verval dat je maar liever niet naar binnen gaat, uit angst het dak op je hoofd te krijgen. Vrijwel iedereen hier spreekt Russisch, de lingua franca in winkels, kantoren en restaurants. De enige plek waar uitsluitend Oekraïens wordt gesproken, is het lokale partijbureau van Svoboda. Volgens dertiger Pavel Kirilenko, de uitgesproken vertegenwoordiger van de partij in het Oekraïense parlement, de Verkhovna Rada (Hoge Raad), is een associatie met de EU nog steeds mogelijk en blijft het de enige levensvatbare optie voor de toekomst van het land.
“Ongeacht hoe de kwestie Timosjenko wordt geregeld, zou de EU deze overeenkomst moeten ondertekenen”, vindt Kirilenko. Niet alleen om de kwakkelende Oekraïense economie stimuleren, politieke normen te verhogen en de welig tierende corruptie te verminderen, maar ook om Oekraïne in staat te stellen werkelijk onafhankelijk van Rusland te worden. “Misschien moeten we er een hoge prijs voor betalen: een boycot door Rusland van Oekraïense producten, misschien zelfs een poging om de Krim tot afscheiding van Oekraïne te bewegen. Maar hoe eerder we het doen, hoe beter”, bepleit de jonge parlementariër.
Hypocriete redenen voor arrestatie
In Odessa gaat de vraag over aansluiting bij de EU in feite over Rusland. Kirilenko is openlijk blij dat de “Russische spion” zoals hij hem noemt - de invloedrijke Ihor Markov, leider van Rodina - in de gevangenis zit. Tot voor kort was Markov parlementslid voor de Regionale Partij en werd hij gezien als een trouwe bondgenoot van de regerende “Donetsk lobby”. Maar zelfs naar Oekraïense maatstaven zijn zijn standpunten controversieel: Markov is van mening dat Oekraïne slechts een tijdelijke staat is, die moet terugkeren in de Russische moederschoot.
Desondanks klinken de officiële redenen voor zijn arrestatie een beetje hypocriet. In 2007 voerde Markov succesvol campagne voor het oprichten in Odessa van een standbeeld voor keizerin Catharina II. Een demonstratie hiertegen die was georganiseerd door Svoboda mondde uit in een gevecht, waarbij Markov een van de demonstranten zou hebben geslagen. Tot nu toe werd aan dit incident nauwelijks aandacht besteed, maar nu is Markovs parlementaire onschendbaarheid plotseling opgeheven en verdwijnt hij in de gevangenis.
Conflict om Timosjenko
Vóór hij werd gearresteerd, bestond er geen enkele twijfel over de Russische gezindheid van Ihor Markov, die een portret van Vladimir Poetin in zijn werkkamer had hangen en meer tijd in Moskou doorbracht dan in Kiev. Volgens journalist Ivan Shevchuk van Radio Svoboda werkte hij mee aan een breed opgezette en direct door Moskou geleide campagne om te voorkomen dat Oekraïne een associatieovereenkomst met de EU zou aangaan. “Niemand kent natuurlijk de details, maar er zijn enorme bedragen mee gemoeid geweest”, aldus Shevchuk.
Vladymir Mamonov, ondernemer en pro-Russisch, is van mening dat de associatieovereenkomst een “ramp” zou zijn die de Oekraïense economie de das om zou doen. “We hebben nauwe betrekkingen met andere voormalige sovjetlanden. Schepen die aan elkaar vast liggen, kun je niet zomaar losgooien. Zonder toegang tot de Russische markt en zonder Russisch gas zou de Oekraïense economie extreem hard worden getroffen.”
Mamonov ergert zich bovendien aan wat hij irritante pro-EU propaganda noemt: [EU-vertegenwoordigers van het Oostelijk Partnerschap] “Pat Cox en Alexander Kwaśniewski zouden een soevereine staat niet moeten vertellen dat het zijn wetten moet aanpassen, alleen maar om Joelia Timosjenko vrij te krijgen.”
Douane-unie met Rusland
Volgens Shevchuk was Timosjenko’s positie voor president Janoekovitsj van meet af aan al onacceptabel. “Hij is heel bang dat hij de presidentsverkiezingen gaat verliezen en als Timosjenko wordt vrijgelaten, komt zijn overwinning misschien in gevaar.”
Volgens de journalist van Radio Svoboda heeft Janoekovitsj twee doelen: zijn familie moet de rijkste van Oekraïne worden (zijn zoon Alexander is al een van de toonaangevende oligarchen) en hij wil zo lang mogelijk aan de macht blijven. Om dat laatste te bereiken heeft hij geld nodig en het maakt hem niets uit of dat van Rusland komt of van de EU.
Daarom zou voor Janoekovitsj het beste besluit helemaal geen besluit zijn. Hij is zeker geen voorstander van een associatieovereenkomst met de EU, en evenmin geïnteresseerd in de douane-unie met Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan waar Moskou zo op aandringt. Janoekovitsj zou het liefst doorgaan met het “meerkoersenbeleid” van voormalig president Leonid Koetsjma: geld halen waar mogelijk in ruil voor lege beloften. Het probleem is echter dat zijn politiek zijn beloop heeft gekregen en er nu geen weg terug meer is.
Politieke motieven
De economie van het land staat er slecht voor en met de verkiezingen van 2015 in zicht heeft de regering geld nodig. Ongeacht of dat van het Oosten of van het Westen komt, de schenker zal voorwaarden dicteren. Moskou is een taai onderhandelaar gebleken en de bezoekjes van Janoekovitsj hebben geen doorbraak opgeleverd. Het Kremlin wil dat Oekraïne zich aansluit bij de douane-unie, omdat Rusland controle wil over het Oekraïense bedrijfsleven, en dat vormt voor de belangen van Janoekovitsj en de oligarchen om hem heen een directe bedreiging.
Volgens Dmitry Babich, journalist bij radiozender Stem van Rusland, moet Rusland invloed houden in Oekraïne wil het een wereldmacht blijven. “Het draait allemaal om economische belangen. Wil Rusland een financieel centrum zijn, dan heeft het een markt nodig van ten minste 200 miljoen consumenten. De eigen bevolking bestaat uit 140 miljoen mensen. Waar vinden ze de overige 60 miljoen? Het antwoord ligt voor de hand - door Oekraïne over te halen zich bij de gemeenschappelijke economische zone aan te sluiten”, verklaart Babich. Achter deze economische redenering gaan echter ook politieke motieven schuil. Eén ding staat vast: ook al zou de associatieovereenkomst tussen de EU en Oekraïne tijdens de top over het Oostelijke Partnerschap in Vilnius op 28 en 29 november niet worden getekend, dan is dat niet het einde van het spel om de toekomst van Oekraïne maar het begin.
