Nieuws Multiculturalisme
Aanhangers van de moslimextremist Sheikh Abu Hamza al-Masri naast de Finsbury Park-moskee in Londen, 28 mei 2004.

Wat tolerantie wel betekent

Eerst Merkel, toen Cameron, nu Sarkozy. In heel Europa gaan multiculturalisme en de erfenis daarvan op de schop. Maar volgens socioloog Frank Furedi leidt multiculturalisme tot verdeeldheid omdat het een verwaterde vorm van tolerantie in de hand werkt.

Gepubliceerd op 11 februari 2011 om 16:32
Aanhangers van de moslimextremist Sheikh Abu Hamza al-Masri naast de Finsbury Park-moskee in Londen, 28 mei 2004.

De verwerping door premier David Cameron van het door de staat gesponsorde multiculturalisme komt veel te laat. Hij heeft gelijk als hij zegt dat het leidt tot tweedracht en afbreuk aan de kwaliteit van de samenleving. Maar hij zou de oorzaak van de problemen van het multiculturalisme niet bij tolerantie moeten neerleggen. In zijn toespraak van 5 februari tijdens een veiligheidsconferentie in München, voerde hij ten onrechte aan dat tolerantie verantwoordelijk is voor zowel het falen van het multiculturalisme als voor de toename van het moslimterrorisme. "Kortom, we hebben veel minder van de passieve tolerantie uit de afgelopen jaren nodig, en veel meer actief, krachtig liberalisme", zei hij.

Maar wat is "passieve tolerantie"? Tolerantie is allesbehalve passief. Tolerantie vereist moed, overtuiging en het nastreven van vrijheid: de belangrijkste kenmerken van een zelfverzekerd en actief maatschappelijk karakter. Gewetensvrijheid en individuele zelfstandigheid steunen op tolerantie. Dat bevestigt het principe dat er geen inbreuk op iemands innerlijk leven mag worden gemaakt, noch op zijn meningen of overtuigingen. En zo lang een actie anderen niet schaadt of inbreuk maakt op hun morele autonomie, vereist tolerantie geen beperkingen op gedrag dat gerelateerd is aan het uitoefenen van die individuele zelfstandigheid. Vanuit dit perspectief staat tolerantie voor de mate waarin de overtuigingen en het gedrag van mensen niet zijn onderworpen aan institutionele en politieke inmenging of beperking.

Tolerant zijn is niet gemakkelijk. Het vereist de bereidheid standpunten te tolereren die je als kwetsend kunt ervaren, en de vooronderstelling dat geen enkel idee onbespreekbaar is. Overtuigingen tolereren die strijdig zijn met het door ons vereiste vertrouwen in onze eigen overtuigingen en de bereidheid risico's te willen nemen. Tolerantie stimuleert de vrijheid van mensen om bepaalde overtuigingen na te streven en meer in het algemeen geeft het de maatschappij een mogelijkheid meer inzicht in de waarheid te krijgen door strijdige ideeën met elkaar te laten botsen.

Een manier om principes niet uit te spellen

Multiculturalisme heeft niets van doen met echte tolerantie. Multiculturalisme vraagt niet om tolerantie maar om toegeeflijke onverschilligheid. Het bevordert het idee van 'acceptatie' en ontmoedigt het stellen van vragen bij de overtuigingen en levensstijl van anderen. De dominante waarde ervan is niet-oordelend te zijn. Maar oordelen, bekritiseren en evalueren zijn allemaal kernattributen van een onbevooroordeelde, democratische maatschappij die die naam eer aan wil doen. Hoewel terughoudendheid om het gedrag van andere mensen te beoordelen een aantal aantrekkelijke voordelen biedt, draait het vaak al snel uit op oppervlakkige onverschilligheid, een excuus om niet langer te luisteren naar wat anderen te zeggen hebben.

Nieuwsbrief in het Nederlands

De verwarring rond het concept van tolerantie met het idee van acceptatie van alle levensstijlen wordt treffend geïllustreerd door de Declaration on the Principles of Tolerance van Unesco. Daarin staat: "Tolerantie is respect, acceptatie en waardering van de rijke diversiteit van culturen en expressievormen en de manier waarop we mens zijn in deze wereld". Unesco is daarnaast van mening dat tolerantie "harmonie in verscheidenheid" is. Voor Unesco wordt tolerantie een expansieve, diffuse gevoeligheid die automatisch een onvoorwaardelijk respect voor verschillende standpunten en culturen schept.

De herinterpretatie van tolerantie als niet-oordelend wordt vaak gezien als iets positiefs. In werkelijkheid kan het gebaar van bevestiging en acceptatie gezien worden als het uit de weg gaan van moeilijke morele keuzes en de uitleg van de waarden die nagestreefd moeten worden. Dat is waarschijnlijk de reden waarom de lankmoedige onverschilligheid van het multiculturalisme zo aantrekkelijk werd in de afgelopen decennia: in Groot-Brittannië en veel andere Europese landen bespaarde multiculturalisme overheden de moeite om de principes waarop hun eigen leven gebaseerd was, uit te moeten spellen.

Een belangrijke deugd omdat het mensen zeer serieus neemt

Nadat hij opmerkte dat het staatsmulticulturalisme de segregatie van verschillende culturen in de hand werkte, stipte Cameron nog een andere oncomfortabele waarheid aan: "We zijn er niet in geslaagd een visie te ontwikkelen van een samenleving waar zij graag bij willen horen". De afwezigheid van een dergelijk beeld is niet per ongeluk, aangezien multiculturalisme vereist dat het ene waardesysteem niet als superieur aan het andere mag worden beschouwd, of als de wenselijke norm. Vanuit multicultureel oogpunt is de afwezigheid van een maatschappijbeeld geen falen, maar een prestatie.

In serieuze discussies over culturele integratieproblemen moet de focus zeker worden gelegd op het uitblijven van een nadere beschrijving van, en het geven van betekenis aan de waarden die een maatschappij binden. Het is bijvoorbeeld altijd verleidelijk met een beschuldigende vinger te wijzen naar professionele extremisten die jonge moslims laten radicaliseren. Maar wat vaak vergeten wordt is dat het niet zozeer de aantrekkingskracht van het radicalisme is dat deze problemen veroorzaakt als wel de terughoudendheid van de maatschappij om betrokken te zijn bij zijn burgers en ze te inspireren.

Al een tijdlang vinden veel Europese landen het moeilijk een consensus te bereiken waarmee zij vroegere successen en de basiswaarden die zij onderschrijven, kunnen bekrachtigen. Traditionele symbolen en conventies hebben veel van hun vermogen tot enthousiasmeren en inspireren verloren; in een aantal gevallen zijn ze zelfs onherstelbaar beschadigd. Dit wordt treffend geïllustreerd in de voortdurende controverse rond het geschiedenisonderwijs. Omdat de huidige generatie denkt dat de verhalen en de idealen waarmee ze werden opgevoed 'niet langer relevant zijn' in onze veranderde wereld, vinden ze het erg moeilijk deze verhalen en idealen op een overtuigende manier aan hun kinderen door te geven.

Toch erkennen beleidsmakers en opvoeders intuïtief dat er iets aan deze kwestie moet worden gedaan. Maar het aanleveren van 'relevante' waarden op verzoek slaagt maar zelden. In tegenstelling tot conventies die op organische wijze uit het verleden voortvloeiden, zijn nieuwe waarden immers, hoewel goedbedoeld, kunstmatige constructies die betwistbaar zijn. In tegenstelling tot gebruiken en conventies die als heilig worden beschouwd, zullen nieuwe waarden regelmatig gerechtvaardigd moeten worden.

Het heeft weinig zin multiculturalisme te blijven aanwijzen als veroorzaker van de grote problemen waar we tegenwoordig mee te maken hebben. Laten we in ieder geval een eind maken aan het door de staat gesteunde multiculturalisme zodat we dan ten minste het onderliggende probleem kunnen aanpakken: de maatschappelijke waarden- en normencrisis. Maar laten we ook onverminderd blijven streven naar tolerantie. Tolerantie blijft immers een belangrijke deugd omdat het mensen zeer serieus neemt.

Frankrijk

Sarkozy of de echo van Cameron en Merkel

"Multiculturalisme heeft gefaald", bevestigde Nicolas Sarkozy tijdens een televisieuitzending op 10 februari. Met deze uitspraak schaart de Franse president zich achter “het nieuwe dogma van Angela Merkel en David Cameron die van mening zijn dat het multiculturele model berust op een vergissing", zo valt te lezen op de Franse website slate.fr. Volgens de auteur van het stuk, Jean-Marie Colombani, betreft het een "proclamatie ter positionering van het terrein van rechts dat zich bedreigd voelt door extreemrechts. Want het is onduidelijk wat dit precies kan betekenen in Frankrijk waar het multiculturele model nooit in praktijk is gebracht, noch is uitgeroepen. (…). De Engelsen geven toe dat ze het moslimextremisme te veel hebben getolereerd", vervolgt Colombani. "Maar in Frankrijk is hier geen sprake van en uitspraken van imams in Franse moskeeën worden al sinds jaar en dag gecontroleerd."

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp