Let Europe shake

De nieuwe cd van de etherische Britse popzangeresPJ Harvey, die luid applaus oogst bij de critici, heet Let England Shake. Het nieuwe boek van 'de gevaarlijkste hedendaagse wijsgeer', de linkse Sloveense filosoof Slavoj Žižek, heet Living in the End Times.

Beide zijn verschenen op een moment waarop niet alleen de financiële wereld door elkaar is geschud. Politieke, nationale en uiteindelijk ook supranationale instellingen en organisaties als de EU en het IMF wankelen eveneens. De grote zekerheden zijn verdwenen. Voeg daar de aardschokken in de Arabische wereld aan toe en het beeld is bijna compleet. Het vreemde is hoe weinig grip de deskundigen en de maatschappelijke elite op de zaak hebben.

Duidelijk is dat we worstelen met een demon wiens naam we niet echt kennen – en we hebben geen idee hoe we hem moeten vloeren. Kortom: de wereld kraakt, en er zijn geen tekenen die er op wijzen dat het gerommel snel zal wegsterven. Net als in het geval van de financiële crisis had geen van de deskundigen de Arabische revolutie zien aankomen – en zelfs tot op de dag van vandaag stuiten we op gênante wetenschappelijke artikelen die telkens weer hetzelfde thema oplepelen: hoe hebben we zo blind kunnen zijn?

Wat heen en weer beweegt is niet solide

Alles wat we werkelijk weten is dat we niet weten waar dit op zal uitlopen. De wereld zelf is klaarblijkelijk nog niet aan zijn einde toe (ook al werd ons dat vorige maand nog voorgespiegeld), maar het systeem zoals we dat kennen wél.

Hoewel Tomáš Halík [de Tsjechische katholieke priester, intellectueel en socioloog, red.] ons heeft geleerd dat wat heen en weer beweegt niet solide is, blijft de vraag overeind staan hoe stevig verankerd we zijn. Hoe veerkrachtig is ons systeem, en hoe gemeen moeten de schokken zijn die ervoor zouden kunnen zorgen dat het instort? Kleine trillingen zijn geen probleem en vormen zelfs een (gezond) deel van het leven en van elk systeem. Maar slechts weinigen zullen de jongste schokken 'klein' willen noemen. De trilling, of liever gezegd de implosie, kan eveneens duidelijk worden waargenomen in de filosofie en de sociale wetenschappen.

Het lijkt me dat de filosofie zichzelf een spaak in de wielen heeft gestoken met haar ultra-laat-postmoderne deconstructie, die op een of andere manier zichzelf heeft gedeconstrueerd. De filosofie is dusdanig ineen gestort dat de filosoof nu zó afgescheiden is van het echte leven, en zó opgaat in een simulatie of model daarvan, dat hij of zij niets constructiefs meer te melden heeft over hedendaagse verschijnselen en gebeurtenissen. Als de echt grote vragen opkomen, wat moet dan de volgende stap zijn als deze grote kennissfeer de politici in de steek laat?

Iedereen is schuldig aan de trillingen die Europa deden schudden

De kernvraag luidt hoe we het huidige systeem moeten benoemen. Het concept van de nationale schuld is aan het verkruimelen, omdat we nu al langere tijd weten dat de Griekse schuld niet alleen de Griekse schuld was. Toen de trilling Europa door elkaar schudde, werd die schuld de schuld van de Duitsers, van de Fransen – kortom, van ons allemaal, en we waarborgen die ook allemaal. Uiteindelijk worden zelfs de leningen van kredietinstellingen van soevereine (?) staten impliciet gegarandeerd door alle andere staten.

We leven met een concept van het faillissement dat zelf failliet is – dwz, in een situatie waarin een bankroet niet meer wordt erkend, omdat de erkenning ervan een verwoestend effect zou hebben op de rest van ons. Wat ooit afzonderlijk was (zoals Europa en China) is nu bijna onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ver uit elkaar liggende landen zijn buurlanden geworden dankzij de globalisering, die haar luidkeels bejubelde voordelen heeft, maar ook een paar nadelen – omdat we bijvoorbeeld ook allemaal gezamenlijk ten onder gaan. Dit is in de geschiedenis nog nooit eerder gebeurd. Het gevolg is dat ons systeem van wederzijdse verantwoordelijkheid en waarborgen moet worden veranderd. Maar hoe? Dat is wat hier op het spel staat.

Europa zal zich verenigen en schouder aan schouder strijden, staat of geen staat, schuld of geen schuld - óf de wereld zal zich van elkaar losmaken en een stap terug doen uit het web van de globalisering. De situatie waarin een staat schulden maakt, maar de verantwoordelijkheid daarvoor uit de weg gaat, is niet langer houdbaar. Tot nu toe hebben we het geluk gehad dat de economieën die bankroet gingen kleine economieën waren. Dat zal in de tijd die voor ons ligt echter waarschijnlijk veranderen. Voor die eventualiteit zou het verstandig zijn een federaal noodplan B of C achter de hand te hebben – maar onze politici hebben daar naar ik vrees geen notie van. Als het uur daar is, en er niet genoeg tijd meer is om in te grijpen, ben ik benieuwd hoe hun hevige verlegenheid eruit zal zien.