Kies een taal
Laten we in de voetsporen treden van Salomon, de hoofdpersoon van de laatste roman van José Saramago, De tocht van de olifant [Meulenhoff, 2009]. Op deze ochtend in juni op het Praça de Londres in Lissabon, naast het huis van Portugese schrijver en Nobelprijswinnaar, nemen veertien personen plaats in een minibus, die in de schaduw staat geparkeerd. De laatsten die instappen zijn José Saramago en Pilar del Río, zijn echtgenote en voorzitter van de Saramago Stichting, initiator van het project.
Zodra Pilar het woord heeft genomen, terwijl het voertuig wegrijdt en de richting van Belém inslaat, wat het officiële vertrekpunt is van de reis, begrijpen we dat we zijn ingestapt om een uniek avontuur te gaan beleven. Zoals er de weg is van Santiago della Compostela en de weg van don Quichotte, ”zo zullen wij pioniers zijn op de weg van Salomão”, is de inzet. ”We weten niet wat we onderweg zullen tegenkomen,” waarschuwt Pilar, voor haar man haar bijvalt: ”Ik verzeker u dat we prachtige dingen zullen gaan zien”.
Er bestaan geen documenten over de echte reis, dus heeft de schrijver ervoor gekozen om in zijn roman de naamplaatsen van de Portugese tocht van de olifant Salomão weg te laten, zodat hij in zijn boek het mysterie in stand houdt. In het boek noemt hij maar twee plaatsen, die van vertrek en die van aankomst.
Een olifant als huwelijkscadeau
Catharina van Habsburg, echtgenote van koning Johan III van Portugal, wilde de olifant als huwelijkscadeau aanbieden aan haar neef Maximiliaan van Oostenrijk, en zo kwam het dat Salomão op een dag zijn terrein in Belém moest verlaten om koers te zetten naar Wenen waarbij hij Portugal verliet bij Figueira de Castelo Rodrigo, aan de Spaanse grens.
”De olifant hield van wat hij zag [...], terwijl de route die wij hebben gekozen, op geen enkel moment samenvalt met de weg die zijn olifantengeheugen op benijdenswaardige wijze heeft opgeslagen.” : zo begint de tekst van Saramago op zijn blog ”O Caderno de Saramago” [Het schrift van Saramago : http://caderno.josesaramago.org/]. Een tekst die besluit met de ”les van deze reis” : ”We moeten rekening houden met onze historische dorpen, ze leven op een authentische manier”. Deze dorpen met elkaar verbinden door een tocht, een route, om ze weer tot leven wekken ; dat is de taak waarvoor de José Saramago Stichting zich gesteld ziet, legt Pilar del Río uit, eraan toevoegend dat er al contact is opgenomen met het ministerie van Cultuur en dat de eerste minister van Portugal binnenkort van het initiatief zal horen.
Voor het klooster van de Hiëronymieten, in Belém, heeft Saramago ons gevraagd om onze ”verbeelding aan te spreken”, om ons voor te stellen hoe de plek eruit gezien zou hebben in de zestiende eeuw : waarschijnlijk een soort modderpoel, vergeven van de muggen, waar niet ver van het water (van de Taag), een olifant in een omsloten terrein stond, in het gezelschap van zijn oppasser. Wanneer we daarentegen via de brug over de Zêzere in Constância aankomen, lijkt de scène die Pilar ons beschrijft zich onder onze ogen af te spelen : “Hier zal Salomon een bad hebben genomen, hij zal wat hebben gepoedeld in het water, zich hebben uitgeschud... olifanten zijn dol op water.”
Constância is onze eerste halte. Zodra we het portier van de bus openen, doet een golf warme lucht ons verlangen de olifant achterna te gaan, het water van de Zêzere of de Taag in. Twee rivieren die, zoals Saramago het later op zijn blog zal schrijven, elkaar hier ontmoeten in een “omhelzing” waar Camões, vanuit het raam van het huis waar hij gewoond zou hebben, duizenden keren naar moet hebben gekeken.
Afgesneden poten als kapstokken
Tijdens de ceremonie die ter zijner ere is georganiseerd in het stadhuis legt Saramago uit dat het de oneerbiedige behandeling van Salomão, na zijn dood (ongeveer twee jaar na zijn aankomst in Wenen ; hij blijkt niet bestand tegen de strenge Oostenrijkse winters) was die hem heeft aangezet tot het vertellen van het ware verhaal van deze olifant : ”Na zijn dood zijn zijn poten afgesneden om er kapstokken van te maken. Dat is schandelijk voor een olifant die die hele weg te voet heeft afgelegd, die de Alpen is overgestoken... ”
Het publiek is ontroerd, net als bij het luisteren naar een bijzondere passage, voorgedragen door de schrijver zelf : een fragment dat gewijd is aan de aarde, uit zijn boek ”Viagem a Portugal” [Reis door Portugal’, niet vertaald] waarvan een exemplaar is meegebracht door een van de directeuren van het huis van Camões en dat Pilar aan haar man geeft.
Na Constância, een nieuwe etappe: “Castelo Novo vormt een van de ontroerendste herinneringen van de reiziger”, schreef Saramago hierover. De stad kan wel klein zijn, ze brengt wel enige verwarring teweeg, waaraan de schrijver zich begint te ergeren : wanneer we ons op een groot plein met een fontein bevinden, waar voorbijgangers komen om hun dorst te lessen, zweert Saramago bij zijn grote goden dat dit niet het Praça dos Pas do Concelho is, met de schandpaal in Manuelstijl en het bassin dat is gebouwd door koning Johan V, dat hij ons wilde laten zien. “Geloven jullie dat ik er zoveel over zou hebben geschreven, als het dit plein was?” roept hij ter verdediging, verwijzend naar zijn ”Viagem” van dertig jaar geleden. Dichtbij de schandpaal die we uiteindelijk vinden, luisteren we de Nobelprijs winnaar een ander fragment voorlezen uit de tekst die hij zo lang geleden heeft geschreven.
Op het einde van de dag zijn we in Figueira de Castelo Rodrigo, aan de voet van het kasteel Rodrigo, een decor dat door de schrijver is gekozen om Salomon vaarwel te zeggen voordat de olifant Spaans grondgebied zal betreden en zijn weg zal vervolgen naar Valladolid. Vreemd toeval : net als Salomon zal Saramago ook doorreizen naar Valladolid, om er een lezing te houden. De schrijver vertrekt tevreden, hij verklaart dat de olifant een eigen bestaan lijkt te hebben gekregen door een schakel te worden in een keten, een tocht die historische dorpjes en steden in Portugal met elkaar verbindt.
”Wij mensen zijn niet helemaal een verloren zaak. Misschien zouden we ons zelfs kunnen hervinden.” Zou elke reis een puur poëtische activiteit zijn ? Gedeeltelijk wel ja, maar niet alleen dat.
