Kies een taal
De Roemeense president Traian Băsescu herinnerde er onlangs meerdere keren aan hoe noodzakelijk het is een Verenigde Staten van Europa te stichten. Maar dat zou alleen mogelijk zijn wanneer de landen die er deel van uitmaken "er massaal in toestemmen een deel van hun soevereiniteit op te geven", daartoe gedwongen door de economische en financiële actualiteit van deze crisisjaren. Een noodzakelijk kwaad dus, een overlevingsstrategie in dit deel van de wereld dat met grote problemen, een verstoord evenwicht en provocaties wordt geconfronteerd. Ik geloof niet dat dit een realistisch scenario is, noch een gewenst scenario, als er een federatie zoals dat van de Verenigde Staten van Amerika mee bedoeld wordt zoals je uit de woorden van Băsescu zou kunnen opmaken. Bovendien geloof ik dat geen enkel bestaand federaal systeem ter wereld model zou kunnen staan voor een verenigd Europa. Om Europa te laten functioneren (zoals dat op een bepaalde manier nu al gebeurt) is er een andere basis nodig, toegespitst op ons Oude Continent, en niet een die puur gericht is op onze economische overleving.
Ten eerste zijn de Europese staten geen rechthoekjes die willekeurig zijn ingetekend op een kaart. Ze hebben een duizendjarige geschiedenis. Ze hebben hun eigen taal, hun eigen tradities, hun eigen psychologie, een eigen karakter, een eigen collectief onderbewustzijn dat gevormd wordt door het geheel aan herinneringen, fantasieën, openliggende wonden en opgestapelde frustraties uit een gemeenschappelijk verleden. Dat verleden dat uit de poriën van iedere steen sijpelt, voedt het nationalisme dat de Europese volkeren eigen is, hun meerderwaardigheids- en minderwaardigheidscomplexen. Niets is eenvoudig in Europa, noch de grenzen, noch de wetgeving die van staat tot staat enorm verschilt. Zelfs het metrieke stelsel is niet overal hetzelfde, net als het links of rechts rijden. Dit alles, of het nu om onbetekenende of algemene feiten gaat, moet onder ogen worden gezien als we willen begrijpen waar de weerstand tegen verdergaande samenwerking binnen de landen op ons continent vandaan komt.
Afgeslacht in naam van patriottisme
Dit nationale bewustzijn, gevormd tijdens de romantiek en gedegenereerd tot een vorm van chauvinistisch nationalisme, wat de basis vormde voor stereotyperingen en agressiviteit, kwam in de afgelopen eeuw tot bloei. Het heroïsche ideaal ging over in een nachtmerrie van totalitarisme en wereldoorlogen. Tientallen miljoenen Europese burgers zijn afgeslacht in naam van patriottisme en doorgeslagen nationalisme. Ook de Koude Oorlog en het IJzeren Gordijn tussen Oost- en West-Europa droegen bij tot de verminking van het Europese bewustzijn, wat daar ten minste nog van over was na de historische hel die eraan voorafging.
Deze tendens tot verkruimeling, gebaseerd op etnische principes, gaat nog steeds door, van België tot in ex-Joegoslavië. Daar komt de religieuze versnippering van het continent nog bij, die andere grenzen volgt dan de landsgrenzen. Hierdoor kon bijvoorbeeld de fameuze kloof van Huntington ontstaan, die ook door Roemenië loopt. Welke middelpuntzoekende krachten zouden er tegenover de verschrikkelijke centrifugaalkracht van het nationalisme kunnen worden gesteld?
Ze bestaan gelukkig, en zijn niet noodzakelijkerwijs gebonden aan de centralisatie en de standaardisatie van de wetgeving van Brussel. Het gaat om de Europese geest. Om de geweldige culturele en artistieke band van het continent die per slot van rekening tot onze civilisatie heeft geleid, gebouwd op de schouders van Homerus, Socrates, Dante, Leonardo da Vinci, Shakespeare, Newton, Vermeer, Goethe, Kant, Beethoven, Proust, Einstein. En dat zijn nog maar de eersten die me te binnen schieten van de grootheden die ons verleden bedachten en creëerden.
Europa is een cultureel concept
Europa is ten eerste en vooral een cultureel concept, een gemoedstoestand, het gevoel bij een beschaving te horen. Het is het continent van de musea, concertzalen en kathedralen. Het is de intellectuele, twijfelende geest, langzaam maar diepgaand, gestalte gegeven door een nadenkende Hamlet (het oertype van de Europeaan), als in tegenstelling tot een man van actie. Het huidige Europa staat tot de VS zoals Athene eens stond tot het oude Rome. En hoewel Athene ooit wedijverde met Rome, kan ik geen enkele reden verzinnen waarom het huidige Europa de VS achterna zou willen gaan.
Een verenigd Europa zal nooit verenigd zijn op de federale manier van de Amerikaanse staten. Europa zal moeten zoeken naar een evenwichtspunt tussen het nationalisme van de staten die samenwerken en de Europese geest van het vrije denken en creativiteit. Maar als de Europese geest wordt lamgelegd door een overgecentraliseerde bureaucratie en een standaardisatie die geen rekening houdt met de lokale omstandigheden, zoals dat nu gebeurt, dan is er weinig kans op eenheid. Er zijn maar heel weinig landen die nog meer soevereiniteit willen afdragen aan een moloch die slechts aan één type planeconomisch socialisme lijkt te doen.
Want in Europa wordt niet alleen soevereiniteit overgedragen, maar ook een deel levende geschiedenis dat stevig verankerd ligt in het verleden. Om dat te kunnen doen, moet er wel een grote verbetering in het vooruitzicht worden gesteld.
