Poetin snijdt zichzelf in de vingers

Geen enkele gebeurtenis joeg het Kremlin in het afgelopen decennium zoveel angst aan als de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004. Nu het Onafhankelijkheidsplein in Kiev opnieuw volstroomt met demonstranten die eisen dat hun land dichter naar de EU opschuift, en verder van Rusland vandaan, lijkt het erop dat het dieptepunt in Vladimir Poetins leven een terugkerende nachtmerrie wordt.

De demonstraties in Oekraïne vormen zowel een vernedering als een bedreiging voor Poetin. Terwijl de Russische president de lof zingt van de eeuwenoude culturele en historische banden tussen Oekraïne en Rusland, komt hij erachter dat tienduizenden Oekraïners liever vrieskou en wapenstokken trotseren dan dieper de Russische invloedssfeer binnen te worden getrokken.

‘Partij van oplichters en dieven’

Bovendien, als een volksopstand wederom kan dreigen een corrupt en van tijd tot tijd despotische regering in Oekraïne omver te werpen, dan is de mogelijke les voor Rusland duidelijk. Het is tenslotte nog maar twee jaar geleden dat demonstranten de straten van Moskou op gingen om te protesteren tegen de nieuwe installering van Poetin, en om zijn partij Verenigd Rusland te bestempelen tot de ‘partij van oplichters en dieven’.

Een pro-EU opstand in Oekraïne vormt daarnaast een bedreiging voor president Poetins visie op de positie van Rusland in de wereld. De belangrijkste doelstelling voor zijn buitenlandbeleid is het opzetten van een Russische invloedssfeer, die het grootste deel van de voormalige Sovjet-Unie omvat. [[Oekraïne, met zijn 45 miljoen inwoners, enorme oppervlakte, economische bronnen en oude banden met Rusland, moet het kroonjuweel zijn]]. Het land is veel belangrijker dan Moldavië of Wit-Rusland. Als de Oekraïners zich naar het Westen keren, en niet naar het Oosten, valt Poetins buitenlandbeleid aan diggelen.

Ruwe touwtrekkerij

En toch kan de Russische regering alleen zichzelf de schuld geven van de wending die de gebeurtenissen hebben genomen. Er werd een ruwe touwtrekkerij met de EU opgestart om het lot van hun buren, terwijl de duidelijke les die de eerste Oranjerevolutie ons leerde, werd vergeten: dat wanneer je de toekomst van Oekraïne over de hoofden van de mensen heen probeert te bedisselen, ze in zulke groten getale de straat op gaan dat ze de politieke richting van hun land kunnen veranderen.

In een poging Oekraïne naar Moskou en niet naar Brussel te laten kijken, benaderden de Russen de regering Janoekovitsj met in de ene hand de belofte van geld en in de andere een wapenstok. Tijdens de zomer werden er handelsbeperkingen ingesteld op Oekraïense goederen om duidelijk te maken dat het land er zwaar voor zou boeten als het Rusland de rug zou toekeren. Tegelijkertijd deden de Russen een direct beroep op de financiële belangen van Oekraïne, en nog nadrukkelijker op die van de Oekraïense elite.

Twee recente ontmoetingen tussen Poetin en president Viktor Janoekovitsj lijken doorslaggevend te zijn geweest om de Oekraïense leider ervan te overtuigen dat hij – en zijn familie en trouwe zakelijke partners – er belang bij heeft samen te werken met Moskou. Dicht bij de macht staan opent vaak deuren naar rijkdom in Oekraïne. De zoon van de president, Alexander, die opgeleid is tot tandarts, is nu een zeer rijke zakenman met uitstekende connecties.

Zoete overwinning

Het moment waarop de Oekraïense leider aankondigde dat hij geen associatie-overeenkomst met de EU zou tekenen, moet voor Moskou een zoete overwinning zijn geweest. Maar de triomf was maar een kort leven beschoren. Zelfs als de gewelddadige politie erin slaagt de oppositie het zwijgen op te leggen, dan nog zal de Oekraïense regering zwaargewond zijn, en het hele idee van een Euraziatische Unie schade hebben opgelopen.

Poetin kan zich misrekend hebben omdat hij zijn eigen propaganda over de Oranjerevolutie geloofde. In zijn optiek was er geen sprake van een echte volksopstand, maar werden de gebeurtenissen georkestreerd door Westerse geheime diensten waarbij Amerikaanse en Europese niet-gouvernementele organisaties als werktuig werden ingezet. Voor Poetin waren de zogenaamde ‘kleurenrevoluties’ dubbel onheilspellend. Ten eerste dreigden ze naties uit de natuurlijke Russische invloedssfeer vandaan te trekken en in die van het Westen terecht te laten komen. Ten tweede zouden ze kunnen dienen als voorbeeld voor vergelijkbare opstanden in Rusland zelf. En inderdaad, toen er demonstraties werden gehouden tegen de twijfelachtige verkiezingsuitslagen in Rusland in de winter van 2011-2012, was de reactie van het Kremlin om Westerse NGO’s op beschuldiging van het opstoken van de mensen, met harde hand aan te pakken.

Samenzweringstheorieën

[[Het idee dat een volksopstand echt vanuit het volk kan ontstaan, in plaats van het resultaat te zijn van manipulatie achter de schermen, lijkt een idee dat de regering-Poetin maar moeilijk kan bevatten]]. (Dat is in sommige opzichten verrassend, gezien Ruslands eigen geschiedenis, maar toch ook weer niet zó verrassend, wanneer je bedenkt welke rol samenzweringen speelden toen de Bolsjewieken in oktober 1917 de macht grepen).

Deze beperkte en door samenzweringstheorieën gekleurde kijk op de kleurenrevoluties kan Moskou kwetsbaar hebben gemaakt voor nog een andere onaangename verrassing in de straten van Oekraïne, nu gewone mensen begonnen zijn de afspraken ongedaan te maken die er over hun hoofden heen werden gemaakt door hun leiders, die zij als corrupt en onwettig zien.

Civilisatiekwestie

Als Russische nationalist beweert Poetin graag dat Rusland een unieke ‘beschaving’ is, anders dan die van Europa. Dat heeft ertoe geleid dat de strijd om Oekraïne voor hem niet alleen over rijkdom of machtspolitiek gaat, maar vooral een civilisatiekwestie is. De gedachte dat de Oekraïense middenklasse, ten minste in de hoofdstad en het meer ontwikkelde westen van het land, zich meer aangetrokken voelt tot de beschavingen van Warschau, Berlijn en Londen in plaats van Moskou, is beledigend voor Russische nationalisten in het Kremlin en daarbuiten.

Toch zou het vooruitzicht dat Oekraïne dichter naar de rest van Europa toe zou kruipen, en ondertussen welvarender en beter geleid zou worden, uiteindelijk in het belang van Rusland zijn. Het zou kunnen dienen als blauwdruk voor de toekomstige ontwikkeling van Rusland zelf. Maar om diezelfde reden zijn de gebeurtenissen in Oekraïne zeer bedreigend voor de persoonlijke belangen en ideologie van president Poetin en zijn getrouwen.

Vanuit Moskou bezien

“Het Westen heeft altijd al op Oekraïne geaast”

Dit land met 45 miljoen inwoners, dat gunstig gelegen is aan de Zwarte Zee, is altijd al een “kroonjuweel” geweest, aldus Eduard Limonov, de bewogen schrijver en tegenstander van het Russische regime, in een gepassioneerd opiniestuk in Izvestia.
Oekraïne is “een stuk groter dan Polen” en heeft altijd al de interesse gewekt van het Westen, schrijft Limonov. De schrijver is begin jaren 2000 teruggekomen naar Moskou na een langdurig verblijf in Parijs en New York om een “nationaal-bolsjewistische” partij op te richten met als doel de verloren grandeur van Rusland nieuw leven in te blazen.
“Herinnert u zich de slag bij Poltava in 1709, waarover [Aleksandr] Poesjkin een gedicht schreef? Wie was er tegen ons? Zweden en Polen. Dezelfde landen die nu alles op alles zetten om Oekraïne terug te krijgen in de Europese schoot”, refererend aan het feit dat deze landen in 2009 de initiatiefnemers waren van het Oostelijk Partnerschap. Limonov concludeert:

We zien duidelijk dat de geschiedenis zich herhaalt, vol strijd- en vechtlust, alsof er nooit iets gebeurd is, dat het Westen ons onder de voet loopt en dat zijn agressieve aard geen millimeter is veranderd in de loop der jaren. Het Westen slokt onze oude republieken op, de een na de ander, en daagt ons onophoudelijk uit. De dag is gekomen dat het onze beurt is om uit te dagen.