Argentinië, Buenos Aires : "Toren van Babel", een creatie van de Argentijnse kunstenaar Mart Minujin met duizenden boeken in talen vanuit de hele wereld, in Buenos Aires, 7 mei 2011.

2011 - het jaar van de vertaler

Dankzij het wereldwijde succes van schrijvers als Stieg Larsson en Haruki Murakami zitten vertalingen meer dan ooit in de lift. Maar zullen ze er op een dag in slagen het hoogste doel te bereiken, dat van volledige trouw aan het origineel?

Gepubliceerd op 28 december 2011 om 11:00
Argentinië, Buenos Aires : "Toren van Babel", een creatie van de Argentijnse kunstenaar Mart Minujin met duizenden boeken in talen vanuit de hele wereld, in Buenos Aires, 7 mei 2011.

In hoofdstuk 11 van Genesis staat geschreven: ooit "spraken alle mensen op aarde één taal gebruikten zij dezelfde woorden". Na de zondvloed en de ondergang van de ark van Noach besloten de overlevenden op traditionele wijze te vieren dat ze zoveel geluk hadden gehad, namelijk met een groots bouwwerk.

"Laten we een stad bouwen, en een toren, waarvan de top tot in de hemel reikt", zo staat dit streven in de bijbel beschreven. "Laten we naam maken”, zeiden de kinderen van Noach, "zodat we niet verspreid raken over de hele aarde".

Geen schijn van kans. Volgens het Oude Testament is God niet zo gecharmeerd van het streven van de mens om een gemeenschappelijk doel te vinden. Het idee dat mannen en vrouwen zich als goden zouden moeten gedragen was dan ook kansloos.

Het project dat gedoemd was te mislukken werd Babel genoemd en staat in de Britse King James bijbel vermeld als "de Heer bracht spraakverwarring onder hen teweeg opdat ze elkaar niet meer verstonden”. Op de koop toe verspreidde hij de volkeren met hun verschillende talen over de hele aardbol.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Zou de toren van Babel nu kunnen worden herbouwd?

Aan het begin van de 21e eeuw is de wereld nog altijd een lappendeken met meer dan vijfduizend verschillende talen die elkaar beconcurreren. Voor de mensen die er nog steeds van dromen dat er een universele taal wordt heringevoerd zijn de vooruitzichten echter zelden zo gunstig geweest: 2011 is een uitzonderlijk jaar gebleken voor vertalingen.

Zou de toren van Babel nu kunnen worden herbouwd? Veel taalwetenschappers accepteren inmiddels de baanbrekende opvatting van filosoof Noam Chomsky dat aardbewoners één enkele taal spreken, ondanks de onderling onverstaanbare woordenschatten.

Chomsky beweert dat een Marsbewoner op bezoek op aarde dit duidelijk zou kunnen waarnemen. Om verschillende redenen zijn we er misschien zelfs wel dichterbij dan ooit om die taal verstaanbaar te maken.

Dankzij de kracht van internationale media is er tegenwoordig meer dan ooit een markt voor vertaalde literatuur, terwijl de standaardtaal voor zulke vertalingen Brits of Amerikaans Engels wordt. Dergelijke versies lijken soms net zoveel op het origineel als de achterkant van een Turks tapijt, maar daaronder lijkt hun aantrekkelijkheid nauwelijks te lijden.

De laatste jaren gaf de belangstelling in de Verenigde Staten voor buitenlandse fictie – de Millenniumtrilogie van Stieg Larsson of het boek 1Q84 van Haruki Murakami - de aanzet tot een trend die een nieuw publiek de weg wees naar internationale literaire sterauteurs als Umberto Eco, Roberto Bolaño en Péter Nadas.

Het zou best kunnen dat er sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen romans van Milan Kundera, Gabriel García Márquez en Mario Vargas Llosa internationale bestsellers werden, niet meer een dergelijke drang is geweest om vertaalde fictie op de literaire markt te brengen.

In Japan zijn vertalers rocksterren

Als gevolg van nieuwe uitgaven van romans als Oorlog en Vrede (Tolstoj), Madame Bovary (Flaubert) en Op zoek naar de verloren tijd (Proust) kwamen overwerkte vertalers, doorgaans een bescheiden volkje, in het middelpunt van de belangstelling te staan.

Afgelopen najaar werd het laatste boek van David Bellos, Is That A Fish In Your Ear? Translation and the Meaning of Everything gepubliceerd. De auteur merkt op dat bijvoorbeeld in Japan vertalers rocksterren zijn met hun eigen roddelblad, The Lives of the Translators 101.

Zonder één specifiek, bijzonder statistisch gegeven zou deze groeiende belangstelling voor nieuwe fictie bij het internationale publiek echter ondenkbaar zijn. Volgens de British Council heeft ongeveer de helft van de wereldbevolking, dat wil zeggen 3,5 miljard mensen, kennis van of is bekend met 'een vorm van Engels'.

Deze bevinding wordt onderschreven door vele andere, betrouwbare bronnen. Voor het eerst in de geschiedenis van de mens is het mogelijk geworden dat een taal bijna overal op de planeet virtueel wordt verzonden en ontvangen.

Dit ongekende taalfenomeen wordt geschraagd door de geweldige kracht van internationale media. Lindsey Hilsum, redacteur buitenland voor de Britse zender Channel 4 News, vertelt over het antwoord dat ze kreeg toen ze vroeg wat een bepaalde Arabische graffiti op een muur in Tripoli betekende. De vertaling bleek een onbedoeld komische, transculturele knipoog: “Khaddafi, jij bent de zwakste schakel. Tot ziens".

Google Translate: revolutie voor vertalingen

Vanwege die ruimere horizon is het niet zo verbazingwekkend dat Google vooroploopt in wat uitgroeit tot een revolutie voor vertalingen, zowel qua omvang als qua techniek. De oplossing van Google voor een in wezen menselijk probleem is het inschakelen van een computer die het hoogste doel van kunstmatige intelligentie benadert en ‘natuurlijke taal’ kan vertalen.

Google Translate gaat op zoek in onvoorstelbaar grote archieven van vertaalde bronnen en maakt gebruik van waarschijnlijkheidsberekeningen om op basis van de context de meest voor de hand liggende betekenis te achterhalen. Google Translate doet dit door middel van een database van ettelijke triljoenen woorden die afkomstig zijn van VN-documenten, Harry Potter-boeken, persberichten en memo’s van bedrijven.

De droom van een ware universele taal hangt uiteindelijk immers af van de perfecte vertaling. Naast de lessen van Babel biedt de geschiedenis van de bijbel zelf andere verhalen die als waarschuwing dienen. Vooral dit jaar, waarin Groot-Brittannië het 400-jarig bestaan viert van het pronkstuk van de taal, de King James Bible.

"Wolven in schaapskleren" wordt "mannen verkleed als schapen"

De gedenkdag blijkt een reden tot feestvreugde en stemt eveneens tot nadenken over de vraag of er ooit een ideale of definitieve versie zal komen van een dergelijk werk. Is het niet zo dat iedere nieuwe vertaling welhaast noodgedwongen de sociale en culturele context weerspiegelt waarin de vertaler werkt?

Het lot van de opeenvolgende bijbelvertalingen in het Engels illustreert het probleem van het vertalen van tijdloze teksten in een taal die voortdurend in beweging is. Voorstanders van de King James Bible, een vertaling die dateert uit de tijd van Shakespeare, wijzen vol afschuw naar een aantal in hun ogen bespottelijke moderne vertalingen.

De New English Bible bijvoorbeeld vervangt “wolven in schaapskleren” door iets dat meer bij de stijl van Monty Python past: “mannen verkleed als schapen”.

Ondanks een uitstekend jaar voor vertalingen en het toenemend aantal technische doorbraken in de manier waarop we elkaar kunnen verstaan, is dit vast nog niet de laatste zet in de eeuwige taalstrijd van Wittgenstein [Britse filosoof die veel heeft bijgedragen aan de taalfilosofie, red].

Voor vele talen in de wereld heeft Google Translate namelijk nog steeds geen passende oplossing gevonden voor de vertaling van de Frankfurter. Dat is geen cryptische Duitse taalkundige kwestie, maar het antwoord op een simpele vraag. Wat is de vertaling van 'hot dog' – worstenbroodje of puppies?

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp