Kies een taal
Als een toneelschrijver een gesprek aanknoopt met een politicus is het haast onvermijdelijk dat de politicus gaat vertellen wat voor een toneelstuk er zou moeten worden geschreven. Tegenwoordig zegt een politicus steeds: “Ik zou graag een stuk over de financiële crisis zien.” Een paar jaar geleden vertelde een politicus mij echter dat hij een stuk zou willen zien over de Europese integratie. Om me vervolgens stralend aan te kijken, alsof hij mij de gouden tip had gegeven voor een absoluut kassucces in heel Europa.
Uiteraard heb ik dat stuk niet geschreven. En niet alleen omdat ik nog minder begrijp van de Europese integratie dan die politicus verstand had van theater. Er is immers nergens anders een stuk te zien over de Europese integratie, in elk geval niets spraakmakends. Dat is op zich ook niet zo vreemd, omdat kunst altijd de confrontatie zoekt met de realiteit. Als alles gladjes verloopt, heeft kunst er weinig te zoeken (in die zin is het verzoek om een stuk over de financiële crisis nog wel begrijpelijk ook).
De Europese integratie heeft opmerkelijke dingen voortgebracht; de superlatieven van de zondagssprekers zijn dan ook volstrekt terecht. Tegenwoordig vind je in Europa nauwelijks nog conflicten tussen landen en het risico op een gewapend conflict lijkt helemaal onvoorstelbaar. Er is niet langer sprake van kampen, blokken of Europese deling. Zelfs de controle aan de grenzen is op vele plaatsen verdwenen – iets dat een paar decennia geleden nog een utopie leek.
Europees huis
We hebben een gemeenschappelijke munt gekregen, die ook nog over voldoende kracht beschikt om alle overige lidstaten over te halen tot toetreding, zelfs al zou een aantal lidstaten besluiten uit de euro te stappen. Diploma’s van scholen en universiteiten worden in toenemende mate in heel Europa erkend en dankzij het feit dat arbeidsmarkten openstaan voor iedereen kan elke Europeaan overal in Europa zijn geluk gaan beproeven. Aangezien er in Europa toch geen conflicten tussen lidstaten onderling bestaan, zou je zelfs de nationale legers meteen wel kunnen vervangen door een Europees leger. De ministers van Defensie, die daardoor werkeloos worden, mogen dan best artistiek directeur van een theater worden als ze dat willen.
Toch is Europa voor mij nog lang niet in alle opzichten rozengeur en maneschijn. De term ‘Europees huis‘ hoorde ik voor het eerst in de tweede helft van de jaren tachtig uit de mond van Michail Gorbatsjov. Aan dit idee offerde Gorbatsjov het Sovjetimperium op. Hij bevrijdde het Oostblok van de Sovjetheerschappij, stemde in met de Duitse hereniging en ook met de uitbreiding van de NAVO naar het oosten. De Sovjet-Unie viel uiteen, waarop drie voormalige Sovjetrepublieken toetraden tot de EU. Maar voor de overige staten van de voormalige Sovjetrepubliek werd de deur van het Europese huis voor hun neus dichtgeslagen.
Nog frappantere ervaringen beleefde de Oekraïne, dat zich in de Oranje Revolutie van 2004 wist te ontworstelen aan een autoritaire regering. De revolutionairen van Kiev waren bezield met Europese idealen en werden gedreven door een Europees perspectief. Met vreedzame middelen strijden voor democratie, vrijheid en rechtvaardigheid – als dat niet Europees is, wat is dat dan wel? Maar ook de Oekraïne werd het lidmaatschap van de EU geweigerd. Ik heb deze vernedering ervaren alsof ik zelf een Oekraïner was.
Brussel als een ruimteschip zonder eigen gezicht noch taal
Er wordt vaak gezegd dat Europa 'van levensbelang' is. Nou, Europa was voor de aanhangers van de Oranjerevolutie en vast ook voor Michael Gorbatsjov inderdaad van levensbelang – en toch is het hen niet gelukt om deel uit te gaan maken van het geïnstitutionaliseerde Europa. Terwijl de Denen, Ieren en alle anderen, die NEE! zeiden tegen de Europese grondwet, in de EU moesten blijven – in elk geval werd het hen net zolang gevraagd, totdat het gewenste resultaat was bereikt.
In zoverre kan ik Europa als iets 'van levensbelang' niet erg serieus nemen. Europa is voor mij meer een bureaucratische constructie, die zijn nut in de dagelijkse praktijk wel bewijst. Denk maar aan de privileges, die de status 'Europese consument' met zich meebrengt.
Een 'Europese identiteit‘ is een ander verhaal, omdat vooral de taal daar een hindernis vormt. Iedereen weet immers dat er een heel andere basis ontstaat als je met elkaar kunt communiceren in je moedertaal. Helaas zal geen enkele Europeaan op korte termijn in een gemeenschappelijke moedertaal kunnen communiceren met de meeste andere Europeanen. Elke Europese politicus, die in zijn eigen moedertaal spreekt, wordt slechts door een minderheid van de Europese burgers begrepen. Aangezien de taal, de kunst van de retoriek van politici, hun meest in het oog springende kenmerk van herkenning is, blijven de Europese politici voor de meerderheid van de Europese burgers op de een of andere manier altijd vreemde eenden in de bijt en Brussel net een ruimteschip zonder eigen gezicht noch taal. Daar bestaat geen oplossing voor.
Er zijn mensen die houden van hun auto. Er zijn ook mensen die hun auto beschouwen als een 'gewoon' een gebruiksvoorwerp. En zo is het ook met Europa: of Europa nu van levensbelang is of niet, het voornaamste is dat het functioneert. En dat is al heel wat.
