Kies een taal
Als de Duitse filosoof Jürgen Habermas iets over Europa en zijn eigen land zegt, letten de Duitsers altijd extra goed op. Als gepassioneerd Europeaan met een grote schare volgelingen in de Verenigde Staten komt Habermas (82) in het geweer als hij het gevoel heeft dat de zaken heel erg de verkeerde kant opgaan.
Dus toen hij onlangs een toespraak hield in Berlijn, op het moment dat de eurocrisis van geen aflaten wist, was zijn publiek één en al oor. Hij beschuldigde de politieke elites van het verwaarlozen van hun plicht om Europa dichter bij de burger te brengen. “Het proces van de Europese integratie, dat zich steevast heeft voltrokken over de hoofden van de bevolking heen, is nu in een doodlopende steeg beland,” zei Habermas op een forum van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen. “Het kan niet verder gaan zonder over te stappen van de gebruikelijke administratieve modus naar één van grotere publieke betrokkenheid.”
De politieke elites “steken hun kop in het zand”, zei hij, en voegde eraan toe: “Ze houden koppig vast aan hun elitaire project en aan het buitensluiten van de Europese bevolking.”
Barroso en Van Rompuy richten zich tot elitair gehoor
Zij die het eens zijn met Habermas verwijzen vaak naar het gedrag van José Manuel Barroso, de voorzitter van de Europese Commissie (de uitvoerende macht binnen de Europese Unie), en naar dat van Herman van Rompuy, voorzitter van de Europese Raad, die de 27 lidstaten vertegenwoordigt.
De afgelopen maanden zijn beiden er niet in geslaagd aan een breder publiek uit te leggen wat er met Europa en de euro aan de hand is. Als zij interviews geven, neigen ze ertoe zich te richten tot een elitair gehoor. Geen van beiden reikt de burgers de hand. “Ik betwijfel zelfs of ze er ooit aan hebben gedacht ontmoetingen met burgers te organiseren”, aldus Pawel Swieboda, directeur van DemosEuropa, een onafhankelijke onderzoeksinstelling in Warschau.
Barroso en Van Rompuy werden achter gesloten deuren gekozen. Angela Merkel, de Duitse bondskanselier, en Nicolas Sarkozy, de Franse president, die bij Europese kwesties dikwijls het bredere publiek uit de weg gaan, hebben een stevige vinger in de pap gehad bij het beantwoorden van de vraag wie leiding zou moeten geven aan de Europese instellingen. Ze gaven de voorkeur aan zwakke leiders die naar hen zouden luisteren, aldus analisten.
Zij die pleiten voor méér democratie in de Europese Unie, om de leiders in Brussel échte legitimiteit te verschaffen en hen te dwingen hun besluiten te rechtvaardigen, staan voor twee grote struikelblokken.
De eerste is de vastbeslotenheid van nationale parlementen om vast te houden aan wat er van hun macht over is. Nu wordt tweederde van de wetgeving in Brussel goedgekeurd en vervolgens plichtmatig doorgestuurd naar de nationale parlementen. Geen wonder dat de Duitse parlementariërs zich zo druk maken over de eurocrisis.
Waar zijn de democratische verantwoording en transparantie?
Het plan om de Europese Unie te voorzien van een 'economische regering,' in vage termen omschreven door Merkel en Sarkozy na hun bijeenkomst op 16 augustus in Parijs, zou betekenen dat Brussel mag ingrijpen in de nationale begroting en het belastingstelsel van Duitsland. Een dergelijke 'regering' is een logische stap naar meer economische integratie. Maar, zo vragen de parlementariërs zich af, waar zijn de democratische verantwoording en de transparantie? Habermas zegt dat die niet bestaan.
Het tweede obstakel is dat méér democratie een verandering van de Europese verdragen zou inhouden, die – onder meer – bepalen hoe de leiders in Brussel worden gekozen en hoe de instellingen functioneren. “Dit is een groot probleem voor de legitimiteit. Als je op legitieme wijze voor meer legitimiteit wilt zorgen, betekent dat het bijstellen van de verdragen”, aldus Krzysztof Bledowski, een Europees deskundige en econoom, en directeur van de raad van de Manufacturers Alliance, een in Arlington, Virginia gevestigde lobby-organisatie, die de ontwikkelingen in Europa scherp in de gaten houdt.
Maar geen enkele leider van de Europese Unie wil de verdragen openbreken, waarover uitvoerig en uitputtend is onderhandeld.
De Unie zou echter op z'n minst op bescheiden punten moeten worden gedemocratiseerd. Maar volgens Swieboda “werkt de Europese Unie op basis van methodes en processen. Die krijgen voorrang op de democratie.”
Proces op stoom lastig een halt toe te roepen
Gewichtige besluiten als de invoering van de euro of de uitbreiding van de Unie worden aanvankelijk in kleine stapjes genomen, waardoor het voor de tegenstanders moeilijk wordt op enig moment genoeg publieke steun te verwerven. Maar als het proces eenmaal op stoom is gekomen, wordt het zelfs nog lastiger het een halt toe te roepen. Zowel de Commissie als de lidstaten komen altijd met het argument dat een breuk te riskant en te kostbaar zou zijn. Bovendien zal uiteindelijk iedereen profiteren van een nauwere integratie.
Het is waar dat de Unie niet in haar huidige vorm zou bestaan zonder de 'methode-Monnet', zoals zij soms wordt genoemd, daarmee verwijzend naar Jean Monnet, de 'founding father' van Europa, onder wiens leiding de eerste bescheiden stappen werden gezet op de weg naar het integreren van de Europese steenkool- en staalindustrie, begin jaren vijftig.
Stap voor stap heeft deze methode geleid tot een gemeenschappelijke markt voor alle goederen. Maar deze methode werd ook toegepast toen Griekenland zich in 2001 bij de euro aansloot, ondanks waarschuwingen van economen en beleggers over de Griekse geloofsbrieven, en later ook weer, toen Bulgarije en Roemenië in 2008 lid werden van de Unie, ondanks waarschuwingen van juridische en veiligheidsfunctionarissen over de endemische corruptie en het gesjoemel in beide landen. Deze waarschuwingen werden in de wind geslagen. Het proces kon niet meer worden gestopt.
Populisten in de watten gelegd door mainstream-rechts
Kritiek op deze wijze van besluitvorming is eveneens niet welkom. “De standaardreactie luidt dat omdat Europa het antwoord is, aan dit alles niet aan mag worden getwijfeld”, aldus Swieboda. “Als je bijvoorbeeld de Europese Commissie in twijfel trekt, word je meteen beschouwd als een euroscepticus.”
Deze benadering heeft populistische, eurosceptische partijen de wind in de zeilen gegeven. Pro-Europeanen noemen deze partijen anti-Europees. Maar de populistische partijen, die steeds meer in de watten worden gelegd door mainstream-rechts, hebben een punt: de Unie luistert niet naar haar burgers.
“We missen echte Europese leiders”, aldus Andrea Römmele, hoogleraar politieke en civiele communicatie aan de Hertie School of Governance in Berlijn. “Met zoveel nationale en Europese kwesties die in elkaar grijpen, is er grote behoefte aan dat de Europese leiders goed naar het publiek toe communiceren en Europa versterken.”
De eurocrisis is het voornaamste voorbeeld van hoe de leiders juist dát verkeerd hebben aangepakt. Voorstanders van méér integratie zeggen dat het leiderschap in Brussel en in de hoofdsteden niet zo kan doorgaan als voorheen, áls en wanneer Europa deze jongste crisis te boven komt. Tenzij de deuren van de Unie volledig worden opengezet voor rekenschap en democratie, zal Europa ten prooi vallen aan de populisten.
Beleid eurozone
Herman Van Rompuy "weet heel goed wat hij doet"
Het voorstel van Angela Merkel en Nicolas Sarkozy tijdens hun ontmoeting op 16 augustus om Herman van Rompuy te benoemen tot "Meneer Euro" zou wederom een benoeming via coöptatie zijn binnen de Europese instellingen. "Sinds zijn verkiezing tot voorzitter van de Europese Raad in 2010 heeft de voormalige Belgische premier twee dingen duidelijk gemaakt", schrijft ABC: "dat hij zich ervan bewust was dat hij zijn benoeming te danken heeft aan de duidelijke wens van de Frans-Duitse as en dat hij zijn mandaat beschouwde als een opdracht om te voorkomen dat de welvaartsstaat, pijler van de sociale en politieke structuur van het oude continent, ten onder zou gaan aan de problemen van een gemondialiseerde economie."
Het bewijs dat "deze schijnbaar plooibare man heel goed weet wat hij doet, is dat hij niet heeft gereageerd op het Frans-Duitse voorstel voor zijn nieuwe rol aan het hoofd van de Europese economische regering waarop Frankrijk en Duitsland hun hoop hebben gevestigd om de euro te redden”, aldus de Spaanse krant. “Zijn eerste reactie was, alsof er niets was gebeurd, een officiële reis naar Noorwegen, een land dat niet tot de EU noch tot de eurozone behoort maar waarvan de munt wel van de Europese munt afhankelijk is."
