Kies een taal
In 1945 werd een deel van het vroegere Oost-Pruisen door Stalin ingelijfd bij de Sovjet-Unie. Dit gebied had als hoofdstad Królewiec, Karaliaučius, Königsberg of Kaliningrad: hoe moeten we deze stad eigenlijk noemen? Het betreft een exclave: een landsdeel dat buiten het hoofdgebied van een staat ligt. Kaliningrad wordt door Litouwen en Wit-Rusland van Rusland gescheiden. Tot 1991 was de oblast Kaliningrad, zoals men destijds zei, een soort 'onzinkbaar vliegdekschip' waar een garnizoen van ongeveer tweehonderdduizend man was gelegerd. Tegenwoordig kiezen de bijna miljoen inwoners liever voor de benaming 'venster op Europa' of op de Europese Unie, om precies te zijn.
Begin 2010 vonden in dit geïsoleerde deel van het land demonstraties tegen de regering plaats. Daarmee werd Kaliningrad het epicentrum van een politieke aardbeving in geheel Rusland. Ongeveer twintigduizend demonstranten eisten toen het recht op om hun gouverneur te kiezen uit lokale kandidaten, die hun werkelijke behoeften kenden. Ze lieten blijken dat ze hun buik vol hadden van de functionarissen die hun door Moskou in de maag werden gesplitst.
Boven alles vroegen de demonstranten aan Moskou waarom het 'venster op Europa', dat rijk is aan olie en barnsteen en mogelijk aantrekkingskracht op toeristen kan uitoefenen, nog steeds een van de armste regio's van het land was. En waarom wordt Kaliningrad in het buitenland geassocieerd met kernwapens, aids en criminaliteit? Uiteindelijk heeft het Kremlin Nikolaj Tsoekanov tot nieuwe gouverneur voor Kaliningrad benoemd. Hij is lid van regeringspartij Verenigd Rusland maar wel afkomstig uit de exclave. Deze benoeming heeft de openbare discussies over de desastreuze gevolgen van de centralisering en de staatscontrole op de regio's echter niet doen verstommen.
Geografische en geopolitieke kenmerken uitgebuit
Al twintig jaar probeert het Kremlin de exclave om te vormen tot een speciale economische zone, maar het slaagt er niet in buitenlandse investeerders warm te maken. Het plan om Kaliningrad als een van de vier plekken aan te wijzen waar kansspelen legaal zijn, is eveneens op een mislukking uitgelopen door een gebrek aan infrastructuur en een ontoereikende energievoorziening.
Overigens aarzelt Moskou niet de specifieke geografische en geopolitieke kenmerken van Kaliningrad op het internationale toneel uit te buiten. Dat heeft het onder meer gedaan tijdens de onderhandelingen met Brussel over de voorwaarden van een regeling voor vrij reizen zonder visum voor de inwoners van de regio Kaliningrad. De Europese Unie was bereid tot een compromis, maar Rusland vond dat elke maatregel die voor de bevolking van de exclave gold, ook op nationaal niveau van toepassing moest zijn.
En de tactische kernwapens die volgens sommigen in Kaliningrad zijn gestationeerd – zonder dat het Kremlin dat bevestigt of ontkent – beïnvloeden steeds weer opnieuw de betrekkingen tussen Rusland en de NAVO.
Volgens politicoloog Andrej Soechanov uit Kaliningrad voelt negentig procent van de bewoners zich vermoedelijk meer Russisch dan de bevolking in andere regio's van het land. Zij verzetten zich beslist niet tegen hun Russische nationaliteit, maar willen gewoon dat hun kleine vaderland een gebied wordt waar Rusland en de Europese Unie samenwerken. Sergej Pasko, oprichter van de Baltische Republikeinse Partij, kan zich niet vinden in deze analyse. Als voorstander van autonomie van de exclave heeft hij zelfs een grondwet van de Baltische republiek Kaliningrad opgesteld. Hij is van mening dat Kaliningrad lid moet worden van de Europese Unie en de NAVO en tegelijkertijd deel moet blijven uitmaken van de Russische Federatie. De drang tot rebellie ligt op de loer bij de lokale bevolking, vooral bij de jongeren, wanneer zij hun kwaliteit van leven vergelijken met dat van hun Poolse of Litouwse buren.
Afschaffing visumplicht geëist
Een van de meest wijdverbreide leuzen in Kaliningrad luidt momenteel: “Wij hebben recht op een leven dat niet slechter is dan in de Europese Unie”. Hoe kan dit recht handen en voeten krijgen zonder een werkelijke toenadering tot de EU? Onlangs heeft een delegatie uit Kaliningrad een betoging bij het hoofdkantoor van de Europese Commissie in Brussel georganiseerd. De aanwezigen eisten dat het 'ijzeren gordijn', namelijk de visumplicht, wordt neergehaald. Dit gordijn zou voor jonge Russen even ondraaglijk zijn als de Communistische Partij was voor hun ouders. Het is een goede zaak dat de EU belangstelling heeft voor Kaliningrad en dat zij bereid is op een nieuw terrein met Rusland samen te werken. Rusland beseft maar al te goed dat het zonder Europa niet kan moderniseren en dat Kaliningrad een prima proeftuin vormt voor zijn relatie met de Unie.
Allereerst moeten de EU-landen worden overgehaald om de visa voor het grensverkeer af te schaffen. Tot op heden staat de EU binnen een omtrek van dertig kilometer [van de grens, red.] vrij verkeer toe, maar in dat gebied ligt geen enkele belangrijke stad.
Polen en Rusland hebben in oktober vorig jaar een concept voor een nieuw akkoord uitgewerkt over een breder grensgebied (vijftig kilometer aan weerszijden van de grens), dat de hele exclave en aan Poolse kant de stad Gdańsk [op honderdzeventig kilometer van Kaliningrad, red.] bestrijkt.
Dit akkoord kan alleen van kracht worden als de andere landen van de Schengenzone daarmee instemmen. Voor uitvoering van het akkoord is namelijk een wijziging van de EU-wetgeving nodig.
