Kies een taal
Griekenland is bijna een mislukte staat. De Griekse samenleving mist samenhang en is diepgaand verdeeld. De economie verkeert in een shocktoestand. Als de geschiedenis van het land een leidraad is voor de toekomst, liggen er serieuze problemen in het verschiet.
Meer dan een jaar geleden, toen de zogeheten 'trojka' van instellingen die toezicht houden op de steunoperatie voor Ierland (de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationale Monetaire Fonds) voor het eerst voet aan wal zette in Athene, was er hoop dat het slechtst bestuurde land van het ontwikkelde Europa nog op het goede spoor kon worden gezet.
Er was een nieuwe regering aangetreden en de hoogste bestuurders van het land leken ernst te willen maken met radicale hervormingen. Veel Grieken, vooral jongeren en beter opgeleiden, die inzagen hoe slecht hun land functioneerde, wilden een breuk met het verleden. Er werd veel gesproken over de kansen die in de crisis besloten lagen.
Die geluiden worden nu niet meer gehoord. De crisis weerspiegelt nu niets anders meer dan dreigingen en risico's.
Chronisch tekortschieten van de Griekse staat bestaat al lang
Dat is in veel opzichten niet zo heel verrassend. Het chronische tekortschieten van de Griekse staat bestaat al lang. Sinds de onafhankelijkheid bijna twee eeuwen geleden heeft Griekenland burgeroorlogen, opstanden, volksverhuizingen, dictaturen en terreuraanslagen moeten doorstaan.
Er is geen betere illustratie van de tekortkomingen van de staat dan de kwestie die het afgelopen anderhalf jaar de aandacht van de wereld op het land heeft gevestigd: de budgettaire chaos. Volgens een onderzoek van de economische historici Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff is de Griekse staat sinds de stichting in de jaren twintig van de 19e eeuw bijna iedere twee jaar failliet gegaan. Nu het land kampt met de op twee na hoogste staatsschuld ter wereld, lijkt het opnieuw die kant op te gaan.
Het onvermogen van de Griekse staat om solvabel te blijven, kan deels door de geschiedenis worden verklaard. Door eeuwenlang slechts een onderworpen provincie van het Ottomaanse Rijk te zijn geweest, bleef Griekenland verstoken van de grote veranderingen in de West-Europese politiek en maatschappij. Eén gevolg daarvan is een zeer zwak ontwikkelde civiele samenleving en een beperkte traditie van onafhankelijke instellingen. Degenen die in Griekenland de politieke macht in handen hebben, genieten een mate van absolutisme die ongebruikelijk is voor het democratische Europa.
Het Griekse startpunt voor de crisis van de Europese staatsschulden biedt in dat opzicht het beste voorbeeld. In landen waar de beperkingen van de uitvoerende macht worden gerespecteerd, kunnen statistici onafhankelijk hun werk doen. In Griekenland heeft de regering het Nationale Bureau voor de Statistiek de afgelopen tien jaar gedwongen gemanipuleerde cijfers te publiceren en jaknikkers bij het bureau geïnstalleerd om ervoor te zorgen dat dit ook gebeurde.
Gebrek aan sociale solidariteit
Na een regeringswisseling kwam de volle omvang van deze fraude eind 2009 naar buiten. Gedurende de eerste maanden van 2010 begon het langzaam tot de obligatiemarkt door te dringen dat de Griekse staat failliet was. De wereld heeft sindsdien moeten leven met de gevolgen van de schuldencrisis van de eurozone.
De omvang van de zwarte economie van Griekenland weerspiegelt niet alleen de zwakte van de staat bij het evenwichtig afdwingen van de wet, maar ook een gebrek aan sociale solidariteit. Uit een onderzoek van de Duitse econoom Friedrich Schneider blijkt dat de zwarte economie van Griekenland in 2010 ongeveer een kwart bedroeg van de officiële economie. Van de 21 ontwikkelde landen in de beoordeling spande Griekenland de kroon.
Regelrechte corruptie bij de overheid is nóg een reden waarom de Griekse staat tekortschiet. Volgens Transparency International was Griekenland in 2009 het meest corrupte land van Europa. Het land staat op de 57e plaats in de mondiale Corruption Perceptions Index van de organisatie (Ierland is 16e).
Corruptie is een heel moeilijke gewoonte om af te leren als die eenmaal is ingesleten. De samenleving raakt er onder meer door gepolariseerd. En de Griekse samenleving heeft al de nodige littekens opgelopen. In 1974 was het land nog een militaire dictatuur, waardoor het gebukt ging onder al het onrecht dat doorgaans met dit soort regimes wordt geassocieerd, zoals willekeurige arrestaties, martelingen en standrechtelijke executies.
Meest gemilitariseerde samenleving van Europa
Dat kwam allemaal bovenop een burgeroorlog in de tweede helft van de jaren veertig, waarbij vijftigduizend mensen zijn omgekomen. Vandaag de dag blijft Griekenland de meest gemilitariseerde samenleving van Europa. De militaire uitgaven zijn de hoogste van het hele continent. Straatgeweld is heel normaal en een schimmige wereld van terroristische cellen is nog steeds niet helemaal verdwenen, al is het de afgelopen jaren wel minder geworden. Als de economie nog verder verslechtert bestaat er een risico dat sommige geradicaliseerden en wanhopigen het antwoord zullen zoeken in gewelddadig extremisme.
De kans is groot dat de zaken achteruit zullen gaan. De maatschappelijke spanningen en de welig tierende corruptie veroorzaken op zich geen economische zwakheden – kijk maar naar China en India – maar helpen natuurlijk ook niet. Helaas voor Griekenland: zelfs als beide problemen morgen zouden verdwijnen, is er weinig reden om te geloven dat de economische verrotting zal stoppen.
Griekenland exporteert zo weinig dat het de meest gesloten economie is van de 27 landen die de Europese Unie vormen. Een kleine economie van net iets meer dan tien miljoen mensen kan nooit rijk worden zonder te exporteren.
Weinig redenen tot optimisme
En geen enkele economie kan rijk worden zonder te innoveren. Zo'n beetje de beste indicator van het vermogen van een land om te innoveren is het bedrag dat wordt besteed aan onderzoek en ontwikkeling. In Griekenland geven de bedrijven en de staat jaarlijks 0,5 procent van het bbp uit aan onderzoek, minder dan een derde van het EU-gemiddelde. Van de vijftien oudste lidstaten van de EU heeft het land altijd de laagste uitgaven aan onderzoek en ontwikkeling gekend.
Er zijn heel weinig redenen om optimistisch over Griekenland te zijn. De economie, politiek en samenleving functioneren niet. Dit is niet alleen heel slecht voor de Grieken, het is ook slecht voor de mensen in de zestien overige landen van de eurozone. Als Griekenland implodeert, zou de eenheidsmunt ook wel eens onderuit kunnen gaan.
Vanuit Athene
Schuldenherstructuring of dreigen met zelfmoord
Sinds twee weken wordt er al heftig over gediscussieerd op het Plein van de Constitutie. Duizenden verontwaardigde Atheners hebben zich daar verzameld om te demonstreren tegen de economische en sociale situatie in Griekenland. Onder hen bevindt zich Yannis Varoufakis, professor economie aan de Universiteit van Athene. Hij stuurde een brief aan premier Giorgos Papandreou meldt Pantelis Kapsis, een van meest invloedrijke commentatoren in het land, in To Vima. De professor vraagt Papandreou naar het plein te komen om "de demonstranten te vertellen dat het tijd is om het hoofd hoog te houden en de zaken onder ogen te zien: we zullen geen cent meer van Europa krijgen als we de maatregelen die Europa oplegt, niet opvolgen".
Maar zelfs al zou de premier erin slagen zijn landgenoten te overtuigen van de rechtvaardigheid van de bezuinigingen en de vereiste enorme privatiseringen, dan nog denkt Kapsis dat "hoe je het ook wendt of keert, Griekenland failliet zal gaan. Het wordt ons immers onmogelijk gemaakt een nieuwe lening aan te gaan om onze schuld af te lossen".
"Professor Varoufakis is niet gek", gaat de commentator verder. "Hij weet ook dat Europa het faillissement van Griekenland niet wil, en daarom wordt het debat over de euro-obligaties heropend. Maar we weten ook dat sommigen Griekenland uit de euro willen. De herstructurering van de schulden is maar een pleister op de wonde. Het is alsof we bedreigd worden met zelfmoord... we moeten maar afwachten hoe het afloopt."
