Kies een taal
President Nicolas Sarkozy’s uitzetting van de Roma heeft zowel binnen als buiten Frankrijk voor opschudding gezorgd. Natuurlijk zijn de beelden van de Franse politie die Roma-kampen ontruimen schokkend en laakbaar: er zijn zo'n 40 kampen schoongeveegd en 700 mensen bedreigd met uitzetting. Toch is deze campagne niet het product van een of ander racistisch of agressief complex van de zijde van de Franse president maar het resultaat van de uitzonderlijke beproevingen van de Franse staat.
De Franse staat was de meest gecentraliseerde staat van Europa; bureaucratie werd er tot kunst verheven met een ingewikkeld web van elitaire -overheidsinstanties, van de zittende president tot de burgemeester van iedere stad of dorp. Nu is de Franse staat aanmerkelijk verzwakt. Er zijn veel gebieden, de zogenaamde “gevoelige gebieden” en voornamelijk bevolkt door immigranten, waar de staat weinig of niet aanwezig is en de politie alleen zwaar bewapend binnengaat.
In deze gebieden heerst er altijd latente spanning, een explosieve sfeer. Zo'n incident is de aanleiding tot de uitzetting van de Roma. Op 16 juli reed een jonge Roma door een controlepost in Saint Aignan (departement Loire) heen met een politieman op de motorkap. Toen hij door een volgende controlepost reed, werd hij door de politie doodgeschoten. De volgende dag hielden 50 Roma met bijlen huis in een politiebureau en andere overheidsgebouwen. In reactie op dit incident viel Sarkozy een “bepaald soort gedrag onder zigeuners” aan en zei dat bewoners van illegale kampen zouden worden uitgezet.
Twee keer zoveel Roma in Spanje als in Frankrijk
Een ander incident leidde tot Sarkozy’s tweede opmerkelijke zomerinitiatief: zijn plan om Fransen “van buitenlandse herkomst” die ernstige misdaden plegen, hun nationaliteit af te nemen. Dit begon nadat de politie een gewapende overvaller in Grenoble neerschoot, hetgeen leidde tot een paar nachten met rellen in de arbeiders- en immigrantenwijk van de stad. “Het is net Beirut! Ik zeg je, het is hier Beirut!”, riep een vrouw uit de buurt terwijl politieauto's gierend voorbijreden en helikopters rondcirkelden. In veel regio's in Frankrijk dreigen op elk moment vergelijkbare escalaties. Zelfs zoiets triviaals als de politie die een motorrijder arresteert kan tot een escalerende keten van gebeurtenissen leiden, met een geregelde veldslag tussen bevolking en politie.
Deze gebeurtenissen zijn niet het gevolg van de inherente gewelddadigheid van immigrantenpopulaties. Er zijn feitelijk bijna tweemaal zoveel Roma in Spanje als in Frankrijk (725.000 vergeleken met 400.000), en zelfs 300.000 Roma in het VK. Maar alleen in Frankrijk staan de Roma en de staat op bijzonder gespannen voet, en dit is zonder enige twijfel het resultaat van de Franse staat en haar relatie – of gebrek aan relatie – met immigrantenpopulaties.
In tegenstelling tot Groot-Brittannië heeft Frankrijk geen nieuwe bemiddelingsinstanties opgezet naar aanleiding van de bezorgdheid van de overheid betreffende de sociale orde. In het VK heeft de overheid een heel arsenaal van instanties tegen asociaal gedrag ontwikkeld, met nieuwe macht voor de plaatselijke overheden (voorschriften inzake asociaal gedrag, oproerzones, ter plekke bekeuringen uitdelen) en nieuwe rijksambtenaren (community support, buurtwacht).
Geen wijkagenten, maar zwaarbewapende militairen
Toen Sarkozy probeerde “lokale veiligheidscontracten” erdoor te krijgen, klaagde hijover de lauwe ontvangst: “22 tekenden in 2007, acht in 2008 en één in 2009”, een maatregel die in het VK met vreugde door de lagere overheden zou zijn overgenomen. Frankrijk heeft alle indrukwekkende architectuur van de centrale staat – al die voorname overheidsinstanties en netwerken – en toch zijn ze geïsoleerd, afgesneden van de maatschappij.
Waar andere pogingen om de kloof te overbruggen hebben gefaald, heeft Frankrijk de relatie met de gevoelige banlieues steeds meer gemilitariseerd. Waar Groot-Brittannië “community support officers” heeft – die rondlopen in slecht zittende jasjes en mensen berispen omdat ze kauwgom op straat gooien – heeft Frankrijk een “antimisdaadbrigade”, wat feitelijk neerkomt op een zwaar bewapende legereenheid getraind in straatvechten.
Maar de mensen in de gevoelige gebieden beschouwen die bewapende brigades bijna als een vreemd invasieleger. En niet alleen jongemannen reageren zo. “Ga naar huis!”, riep een oudere vrouw naar de rijen politie die achter elkaar door Grenoble trokken. In een ander incident werd een moeder gearresteerd omdat ze een politieman in zijn been had gebeten. Deze confrontaties zijn letterlijk “oorlog” tussen de logge overheidsmachine en de niet-verbonden bevolking.
Zoals socioloog Denis Muzet betoogt, dienen de Roma in de eerste plaats als symbool van ordeverstoring waartegen de staat de oorlog verklaart. En de wet die Franse mensen “van buitenlandse herkomst” de nationaliteit ontneemt, toont aan dat het vooral draait om vijandigheid tegen de staat. Misdaden waarvoor mensen gedenationaliseerd zouden worden, zijn met name aanvallen op overheidsvertegenwoordigers, niet alleen politieagenten maar ook andere overheidsfunctionarissen.
Gedurende de zomer organiseerde Sarkozy en zijn ministers media 'events' waarbij de staat verloren terrein heroverde. Minister van Binnenlandse Zaken Brice Hortefeux ging zelfs op een nachtpatrouille in de straten van Grenoble, alsof hij persoonlijk wel even de veiligheid aan het land zou teruggeven. De beelden waren bedoeld voor het grote publiek. Hortefeux zei in een interview: "De inspanningen onder de leiding van de Franse Republiek brengt het Franse volk samen."
De aanvallen op symbolen van ordeverstoring – Roma of delinquenten – zijn gericht tegen de meerderheid waarvan de staat ook is vervreemd, maar zoals Muzet zegt is het het probleem dat dit alleen maar een “een gebaar van de president is zonder werkelijke invloed op het dagelijks leven van de mensen“. De opiniepeilingen veranderden nauwelijks tijdens het zomeroffensief. Omdat het gewoon een show was waar de Fransen naar keken op de TV, het raakte ze niet. Het belangrijkste resultaat van deze symbolische aanvallen is dat de relatie tussen de staat en de minderheden verder verslechtert en de afstand tussen de politiemacht en de bevolking wordt benadrukt.
