Kies een taal
*Op 8 april is het internationale Romadag, maar een aanzienlijk deel van de 12 miljoen Europese Roma leeft nog steeds in overstelpende armoede. Etnische spanningen groeien, zoals de aanvallen op Romakampen in Italië in 2008 of de intimidatie van racistische paramilitairen in Hongarije. In september gingen duizenden Bulgaren de straat op, leuzen roepend als “Maak zeep van de zigeuners*”.
“De behandeling van de Roma is de lakmoesproef voor de democratie”. Václav Havel sprak die profetische woorden in 1993. De consequenties van de overgang naar kapitalisme waren desastreus voor Roma. Tijdens het communisme hadden ze een baan, gratis huisvesting en scholing. Maar nu worden velen werkloos, verliezen hun huis en steekt racisme straffeloos de kop op.**
Kandidaat-lidstaten deden aan windowdressing
*De kans op verbetering dient zich eind jaren negentig aan, als Midden- en Oost-Europese landen mogen toetreden tot de EU. “Romaleiders waren dolblij”, herinnert ex-Europarlementslid Jan Marinus Wiersma zich. De kandidaat-lidstaten pasten hun wetten aan die van de EU aan en kwamen met plannen. Het was slechts windowdressing, zeggen ngo’s en Roma-activisten nu. In Bulgarije bijvoorbeeld vonden volgens officiële cijfers hordes Roma een nieuwe baan. “In de praktijk stonden ze na een paar maanden weer op straat”, zegt de Bulgaarse wetenschapper Ilona Tomova in haar kantoor in Sofia. “Wij, postcommunistische landen, hebben ervaring met het manipuleren van cijfers. Maar de Unie keek er niet doorheen*”.
Brussel is zijn stok om te slaan kwijt nu de landen zijn toegetreden, meent Rob Kushen, directeur van het European Roma Rights Centre in Boedapest. Bovendien is de Europese Commissie gebonden aan het subsidiariteitsbeginsel: “Qua Roma spelen de lidstaten de belangrijkste rol op het gebied van onderwijs, arbeid, huisvesting en gezondheid. Onze rol is om te coördineren”, zegt Matthew Newman, de woordvoeder van commissaris Viviane Reding (Mensenrechten en Justitie).
Wél kan Brussel beleid afdwingen via de Europese fondsen. Zo is voor de periode 2007-2014 vanuit het Europees Sociaal Fonds voor Tsjechië, Roemenië en Slowakije minimaal 172 miljoen per land gereserveerd. Lidstaten met Roma kunnen tevens aanvragen doen voor bredere sociale programma’s. In die pot zit in totaal 17,5 miljard euro.
Slowakije kreeg 200 miljoen voor een nieuw programma. Klara Orgovanova werkte er van 2001 tot en met 2006 met een team van dertig man aan.**
“Roma kun je het beste temmen met lange zweep in kleine tuin”
*Maar dan komt in juli 2006 een nieuwe regering aan de macht van de sociaaldemocratische SMER in een coalitie met de Slowaakse Nationale Partij, waarvan partijleider [Ján Slota volgens het Duitse Der Spiegel](http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-51714210.html)meent dat je Roma het beste kunt temmen met een “lange zweep in een kleine achtertuin*”. Het gros van het geld ‘verdwijnt’ vervolgens. In nieuwe stoplichten, technologische apparatuur voor ziekenhuizen of voetbalclubs waar geen enkele Roma speelt. Orgovanova en haar team worden ontslagen.
Soms strijken nep-ngo’s het geld op of bedelen corrupte regeringsambtenaren zichzelf exorbitant hoge salarissen toe. Dat zeggen Europarlementariërs als Els de Groen, Roma-activisten en journalisten van onder meer het onderzoekerscollectief BIRN (Balkan Investigative Reporting Network). Maar niet altijd is het misbruik opzettelijk. De aanvragen voor subsidies zijn ingewikkeld en vereisen inzicht in het EU-jargon.**
20 eurocent per Roma per dag
**In mei 2008 vindt in het Italiaanse Ponticelli een jonge moeder een zestienjarig Romameisje in haar huis, met de baby des huizes in de armen. Het is het startsein voor een reeks gewelddadigheden: burgers vallen Roma aan en steken hun woningen in brand. Tal van kampen worden ontruimd. Als de regering aankondigt vingerafdrukken van Roma te willen nemen, is de verontwaardiging compleet.
In 2010 veroorzaakt ook Frankrijk een wervelstorm, door groepen Roma op het vliegtuig naar Roemenië en Bulgarije te zetten. De Commissie rekent Frankrijk af op de schending van de ‘vrijebewegingsrichtlijn’ en niet van de ras- en gelijkheidsrichtlijn. Mensenrechtenorganisaties vinden het verre van voldoende. Volgens Nele Meyer van Amnesty International komt de terughoudendheid van de Commissie doordat “discriminatie en anti-gypsiism een zeer heter politiek hangijzer zijn”. “De commissie kan geen fundamental rights supercop zijn”, zegt Newman.
Ook wijst Newman op de ‘lage absorptiegraad’ van de EU-subsidies bedoeld voor Roma. “Slechts een deel wordt aangevraagd. Roma zijn geen politieke prioriteit”. Valeriu Nicolae, zelf Rom en directeur van het Policy Center for Roma and Minorities: “Roemenië kreeg voor de periode 2007-2013 zo’n 230 miljoen euro. We hebben een miljoen Roma. Dat is nog geen 20 cent per Rom per dag”. Wat in Brussel voor Roma op de plank ligt, is overigens ook peanuts, meent Nicolae.**
“Zomaar de Roma helpen, doen politici niet”
*Waarom installeert de Commissie eigenlijk geen eurocommissaris voor minderheden? “Lidstaten zijn bang dat die zich ook zou gaan bemoeien met de Hongaren in Roemenië of de Basken in Spanje”, zegt Wiersma. Hongaars Europarlementslid Kinga Göncz stipt een andere ‘begrijpelijke’ angst aan. “Landen zouden dan kunnen denken: “Ha fijn, dan doet Brussel het*”.
Sinds de drama’s in Italië en Frankrijk lijkt de Unie in beweging te komen. In april 2011 besluit de Europese Raad tot een ‘EU Framework for National Roma Integration Strategies’. Livia Jaroka – het enige Europees Parlementslid van Roma-afkomst – is hoopvol gestemd omdat er nu meer wordt gewezen op de sociaaleconomische baten van de integratie van Roma. Want “zomaar de Roma helpen, doen politici niet”.
Maar wederom legt de Commissie de uiteindelijke oplossing bij de lidstaten. Hoe dat in de praktijk kan uitpakken, toont het huidige Hongarije. “De regering van Viktor Orban verlaagde onlangs de leerplichtleeftijd waardoor Romakinderen sneller van school af kunnen”, zegt Rob Kushen van het ERRC. Het geeft aan hoe extreem moeilijk het is om in het huidige klimaat iets voor Roma gedaan te krijgen. Orban heeft in Hongarije zoals andere Europese landen te maken met een rechts-extremistische oppositie: Jobbik, een partij die openlijk anti-Roma is. Kushen: “Democratie gaat ook om het beschermen van minderheden. Maar dat lijkt Orban niet te begrijpen”. Het is precies waar Havel in 1993 voor waarschuwde.**
