Kies een taal
Al in 2009 waarschuwde Angela Merkel dat we niet op een wonder hoefden te wachten omdat geen enkele politieke beslissing, hoe moedig ook, het ineenstorten van de Europese economie zou kunnen voorkomen. Zij was toen de enige met dit toekomstbeeld.
Tegenwoordig beseffen we dat zij het indertijd bij het rechte einde had, betoogt Nicolas Veron, een deskundige van de Europese denktank Bruegel. Vijf jaar na het begin van de crisis bevindt de EU zich in een erbarmelijke economische situatie, want maar liefst 17 van de 27 lidstaten zitten in een recessie.
In de landen die het hardst worden getroffen door de crisis, zoals Spanje of Portugal, zal er minstens één generatie overheen gaan voordat het gekelderde welvaartspeil zal zijn hersteld. Zo’n lange tijd is voor de EU misschien onmogelijk te overbruggen. Voor de eerste keer sinds de oprichting van de EU loopt zij, in tegenstelling tot de eurozone, het risico uit elkaar te vallen. Iedere maand wordt dit scenario realistischer, zonder dat we duidelijk kunnen zeggen welk proces hierbij de overhand zal hebben. Zal er een versterkt ‘Euroland’ rondom Duitsland komen? Of zullen eurosceptische landen uittreden, aangevoerd door het Verenigd Koninkrijk?
Van eerlijke concurrentie is geen sprake meer
Wat vaststaat, is dat Merkel deze ontwikkelingen niet voor ogen had en dat zij juist geprobeerd heeft deze een halt toe te roepen. Zij ambieerde bovenal dat de nieuwe EU met meer integratie een volwaardige plaats zou bieden aan Polen en andere landen uit Centraal-Europa. Deze landen zijn niet alleen een industriële basis voor Duitsland (het Duitse bedrijfsleven heeft een groot deel van haar productie verplaatst naar Centraal-Europa), het zijn bovendien gewaardeerde bondgenoten binnen de Europese Raad omdat zij net als Berlijn pleiten voor structurele hervormingen en een verantwoorde begrotingspolitiek.
Maar het project voor een dergelijke EU is mislukt. Onder druk van de markten hebben de euroleiders uiteindelijk de basis gesmeed voor specifieke eurozone-instellingen: bankentoezicht, begrotingsbeleid, een eigen begroting voor de eurozone. “Het was de bedoeling dat deze maatregelen een minimale stap waren om het functioneren van de eurozone te garanderen zonder de fundamenten van de EU aan te tasten. Maar we zien nu in hoe onrealistisch deze aanname was”, onderkent Cinzia Alcidi van het CEPS (Center for European Policy Studies).
Deze bijzonder gevaarlijke situatie heeft alles te maken met de hoeksteen van de integratie, namelijk de interne markt. In landen waar de economie het vertrouwen wekt van investeerders, zoals in Duitsland en Nederland, zijn leningen voor ondernemers veel lager dan in perifere landen. Van eerlijke concurrentie, waar Brussel zich de afgelopen vijftig jaar hard voor heeft gemaakt, is dus geen sprake meer.
Aantasting van de sociale zekerheid
Een andere mislukking is het falen van het Europese model dat ten doel had het welvaartspeil tussen de EU-lidstaten met elkaar in evenwicht te brengen. Dankzij de structuurfondsen, maar ook door alle Europese economieën te verzekeren van vrije toegang tot de EU-markt is het weliswaar gelukt de verschillen in welvaartspeil binnen de EU te verminderen. Al in 2009 kwam bijvoorbeeld in Griekenland het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking overeen met 94 procent van het EU-gemiddelde. Dat lag echt niet ver van het gemiddelde in Duitsland (115 procent). Maar tegenwoordig zijn de verschillen tussen beide landen drastisch toegenomen. Het welvaartspeil in Griekenland is gekelderd naar 75 procent en komt nu overeen met dat van Polen, terwijl het in Duitsland omhoog is gevlogen naar 125 procent.
Volgens berekeningen van economen zullen deze verschillen de komende jaren alleen maar toenemen. Deze ontwikkeling betekent dat de belangen van de lidstaten steeds verder uit elkaar komen te liggen. Terwijl de Roemenen, Bulgaren, Grieken en Portugezen vooral gericht zullen zijn op hoe hun bevolking zal overleven en hierop zullen hameren in Brussel, zullen Duitsland en Zweden eerder het accent leggen op milieu en hernieuwbare energie. Het wordt een dialoog tussen doven, voorspelt Veron.
De crisis zwiept ook een andere grote verdienste van de integratie weg: het Europese sociale model waar de hele wereld jaloers op was. De opeenvolgende bezuinigingen in niet alleen Spanje en Griekenland, maar ook in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk leiden tot een drastische aantasting van de sociale zekerheid op gebied van arbeidsrecht, pensioenen en werkloosheid. Met als resultaat een generatie van jongeren verstoken van stabiele arbeidsvooruitzichten en materiële voorwaarden om een gezin te stichten.
De opgegeven strijd voor mensenrechten
Zelfs het pro-Europese magazine Der Spiegel geeft toe dat het machtscentrum van de EU zich heeft verplaatst van Brussel naar Berlijn. Dit heeft zich voorgedaan zonder druk van de Duitsers, het spel van eliminatie deed zijn werk. Van de zes grootste EU-landen zijn er twee, namelijk Italië en Spanje, buitenspel gezet vanwege hun enorme economische problemen terwijl het Verenigd Koninkrijk er vrijwillig voor koos. Wat Polen betreft, dit land kan geen aanspraak maken op een sleutelrol omdat het economisch potentieel nog steeds zwak is en omdat het niet bij de eurozone behoort.
Een tijd lang leek het erop dat Europa gedomineerd werd door het welbekende Frans-Duitse koppel Merkozy. Maar sinds de verkiezing van de nieuwe Franse president, François Hollande, is het duidelijk geworden dat Parijs, geconfronteerd met grote economische problemen, niet meer in staat is op gelijke voet met Duitsland het Europese spel te leiden. Berlijn bevindt zich nu dus alleen op het slagveld.
Navelstarend Europa is niet meer in staat zich met de rest van de wereld bezig te houden. Daarom is de teloorgang van het gezamenlijke buitenlandbeleid een andere zwarte voorspelling die voor onze ogen werkelijkheid wordt. De groeiende autoritaire trekken van het regime in Oekraïne, het drama in Syrië en de opgegeven strijd voor mensenrechten in China zijn maar een paar voorbeelden van het onvermogen van de Europese Unie.
Ook het onderwerp van de toekomstige EU-uitbreiding is opzij gelegd. Het lidmaatschap is nu alleen nog maar mogelijk voor de Balkanlanden. Ambitieuzere voorstellen, bijvoorbeeld aan voormalige sovjetlanden en Turkije, zijn niet meer aan de orde.Vijf jaar na het uitbreken van de crisis overleeft Europa, althans vooralsnog. Maar de verliezen zijn kolossaal en de EU is achteruitgegaan op gebied van integratie en heeft daardoor te maken met problemen waarvan gedacht werd dat deze dertig of veertig jaar geleden al opgelost waren. Tegenwoordig hopen zelfs optimisten dat het morgen niet nog erger zal zijn.
