Kies een taal
Italianen en Spanjaarden zijn lui en onbetrouwbaar, Grieken zijn schurken. En over Noren en Denen zullen we het maar niet hebben. Toen ik jong was, dienden deze oordelen om een nationaliteit te bepalen. Sindsdien zijn ze vrijwel verdwenen. Of ten minste, je mocht er niet meer voor uitkomen, maar de ironie van de geschiedenis wil dat ze nu weer in volle sterkte terugkomen in Europa.
Dat gebeurt natuurlijk dankzij de economische situatie in Zuid-Europa. En dat “dankzij” is niet alleen ironisch bedoeld: misschien is het inderdaad goed de Europeanen erop te wijzen dat ze nog steeds niet in elkaar geïnteresseerd zijn, dat ze vreemdelingen voor elkaar blijven ondanks decennia van grote toespraken en geloofsbelijdenissen over de Europese gemeenschap die we zo weinig overtuigend lijken te kunnen neerzetten, in hoofd of hart.
De Europese veelvormigheid kan verrijkend en pittoresk zijn, maar als we ons richten op wat ons duidelijk onderscheidt en niet op wat ons verenigt, kan dat verkeerd aflopen.
Europa heeft geen ander ideaal dan vrede
De twee wereldoorlogen die Europa heeft doorstaan zijn daar ampel bewijs van. Toen de vrede was teruggekeerd, werd de nadruk juist gelegd op onze gemeenschappelijke punten. Europa kwam op de voorgrond te staan, ten koste van de afzonderlijke Staten, en kreeg een werkbaar doel: nooit meer oorlog.
Dit eenvoudige, heldere doel heeft lange tijd zo goed gefunctioneerd dat de Europese jongeren van tegenwoordig hun schouders ophalen als erover wordt gesproken: in hun ogen is vrede vanzelfsprekend. Oorlog, dat zien ze op de televisie, heel ver van hun bed; zelfs de conflicten die de Balkan in de 20e eeuw teisterden, lijken niets af te hebben gedaan aan hun overtuiging dat oorlog iets is wat “daar” gebeurt en niet “hier”.
Maar – en dat is het Europese dilemma – Europa is niet in staat gebleken zich een ander ideaal te stellen dan deze vrede.
Vliegen tegen spotprijzen, goedkoper telefoneren? Geen rijen wachtenden bij grensposten? Gemakkelijker studeren of ondernemen in het buitenland? Pizza's eten in Noord-Zweden en zalm op Sicilië? Dat is allemaal prima en in de meeste gevallen zijn deze voorbeelden van vooruitgang toe te schrijven aan de Europese samenwerking. Maar niets van dat alles heeft de Zweden uit Norrland of de Sicilianen een Europese identiteit gegeven naast hun lokale identiteit.
Europese uitbreiding is geen bindende factor
De val van het communisme en de uitbreiding naar het oosten hadden Europa een nieuw werkbaar doel kunnen geven. Dat was misschien wel een historische kans bij uitstek. Meer dan 100 miljoen Europeanen hadden de mogelijkheid gehad om terug te keren in een Europa dat gefundeerd is op democratische principes. Maar als deze gemeenschap niet vanzelfsprekend voor ze is, zelfs geen wens is, en het communisme alleen maar een afdwaling? Dan is er echt iets ergs aan de hand.
Ik vrees dat dit helaas het geval is. Wij zijn tegenwoordig niet geïnteresseerd in de Oost-Europeanen, zoals wij ons nooit geïnteresseerd hebben voor de Zuid-Europeanen. En het omgekeerde is ook waar. Tegenwoordig associëren de West-Europeanen deze uitbreiding naar het Oosten zeker meer met corruptie en criminaliteit dan met een verrijking van hun bestaan. In elk geval zijn de Europeanen van vandaag veel minder gehecht aan vrede dan de Europeanen van gisteren.
Zo is het met de uitbreiding ontstane doel noch werkzaam, noch een bindende factor voor Europa. Maar wat komt daarvoor in de plaats?
Hebben we een ramp nodig voor een nieuw doel?
Oorlog is, zoals iedereen weet, de bron van alles: het Europa zoals we dat tegenwoordig kennen, is ontstaan uit een ramp, en daarom was vrede het enig mogelijke doel. Misschien hebben we een nieuwe ramp nodig om weer een gemeenschappelijk doel te bepalen. Dat betekent wel dat de huidige situatie de normale stand van zaken is: een Europa dat diepgaand ontwricht is, navelstarend en verdeeld, een Europa dat zich samen heeft gevoegd uit noodzaak – maar voor hoelang? – en waaraan de politieke elite, die eerder bang is dan vastberaden, zijn gehechtheid heeft betuigd terwijl de Europese gemeenschap de gewone burger over het algemeen onverschillig laat.
Zo blijft een Griek een Griek. Oftewel een dief. Een Duitser is een Duitser. Een nazi dus, en een oorlogsmisdadiger. En een Zweed is een marginale autist die alles beter weet dan iedereen.
Onder de verbrokkelende Europese laag vernis – een Europa met een vlag en een volkslied – lijken onze eigenaardigheden, verschillen en historische bijzonderheden behouden gebleven. En omdat niemand daar eens goed naar heeft gekeken, kunnen ze weer de vorm van vooroordelen aannemen in de hoofden van de mensen.
Op dat punt zijn we nu aanbeland. Na een paar Griekse nachten zonder sterren hebben de mooie Europese toespraken plaats gemaakt voor sarcasmen.
