Kies een taal
"Erover praten" noem je "prataomdet" in het Zweeds. Het is het woord van de dag. Je ziet het overal. Twitter staat er vol van, net als blogs, krantenartikelen en radio- en televisieprogramma's. Deze term vat het debat samen dat zich in de afgelopen week meester heeft gemaakt van de Zweedse samenleving, en dat gaat over de grenzen van het seksuele ‘grijze gebied’ waarvan de contouren verloren gaan tussen twee personen in de intimiteit van een slaapkamer.
De hele zaak werd aangezwengeld door Johanna Koljonen. Op 14 december 2010 besprak deze onafhankelijke journaliste, die vaak op de Zweedse cultuurpagina's en in cultuurprogramma's te vinden is, via Twitter de zaak van Julian Assange. De oprichter van WikiLeaks staat dan wereldwijd op de voorpagina's: twee Zweedse vrouwen hebben hem aangeklaagd wegens verkrachting, seksueel geweld en dwang.
Een relatie van Johanna Koljonen laat haar weten dat vanuit Brits standpunt de zaak-Assange wordt beschouwd als een juridische dwaling ten koste van de Australiër. Om 18.07 uur stuurt Johanna Koljonen hem een bericht van meer persoonlijke aard: "In feite bevond ik me ooit in een vergelijkbare situatie, maar ik was te naïef om te begrijpen dat ik wat had kunnen doen, al was het maar een grens stellen..." Het gesprek gaat verder en een half uur later komt Johanna terug op het onderwerp, dit keer in zeer expliciete bewoordingen. "Ik ben eigenlijk geschokt door het feit dat ik pas nu begrijp dat ik zelf ooit het slachtoffer was van ‘verrassingsseks’."
De regels van het spel veranderd
Daarna vertelt ze, steeds in stukjes van 140 tekens, wat haar overkomen is: op een avond gaat ze vrijwillig naar bed met een man, maar de ochtend erna profiteert hij van haar slaperigheid om haar te penetreren, waarbij hij "de regels van het spel verandert": hij heeft seks zonder condoom. Wanneer ze zich daarvan bewust wordt, durft ze hem niet tegen te houden. Dit is precies dezelfde situatie als waarin één van de twee Zweedse vrouwen die de aanklacht tegen Julian Assange heeft ingediend, zich bevond. Maar Johanna legt uit dat zij geen aangifte durfde te doen. "Omdat ik niet wist dat ik het recht had om absolute grenzen te stellen [...] aan een man waarmee ik al geslapen had."
Vanaf dat moment laait de discussie op. Johanna Koljonen ontvangt al snel steunbetuigingen. Ze wordt bewonderd om haar moed, omdat ze haar verhaal durft te vertellen. De machine komt op stoom, Twitter wordt overspoeld met vergelijkbare verhalen. In het volgende uur ontwikkelt de groep, waarin veel journalistes zitten, een strategie. De eerste twaalf vrijwilligsters bezetten hun redactie om de maandag erop een persoonlijke getuigenis over hun afdaling in het grijze gebied te kunnen publiceren. Sneeuwbaleffect gegarandeerd.
Sindsdien is er geen houden meer aan. Geweld of niet? Bestaat er zoiets als een ‘grijs gebied’ waarin de scheidslijn tussen geweld of een eenvoudigweg slechte seksuele ervaring maar moeilijk getrokken kan worden?
De discussie is in Zweden nog heviger dan elders omdat deze gebeurtenissen net na een zaak uit 2009 komen waarover het hele land geschokt was [een scholier werd veroordeeld wegens verkrachting van een klasgenote op grond van de getuigenis van het meisje. De dorpsbewoners kwamen echter voor hem op, totdat hij nog een meisje verkrachtte, red.]. Net als in de zaak-Assange, richt de verdenking zich op het slachtoffer terwijl de veronderstelde dader - een in beide zaken populaire man - onvoorwaardelijke gesteund wordt.
Moeite met het veroordelen van verkrachtingen
De huidige discussie, die totaal geen juridisch karakter heeft, moet in deze context gezien worden. “’Nee' is overal 'nee', maar wat interessant is, zijn de situaties waarin we wel 'nee' hadden willen zeggen maar waarin we iemand zijn gang hebben laten gaan omdat we verliefd waren, of verlegen, dankbaar, geïmponeerd, dronken of te moe om te praten", legt Johanna Koljonen in Le Monde uit.
Göran Rudling, een zeer actieve blogger, maakt zich hard voor een wet over instemming, waarbij partners hun bedoelingen uitdrukkelijk zouden moeten uitspreken. "Een man begrijpt een 'nee' niet als dat niet hardop wordt uitgesproken. Wat mij betreft bestaat er geen grijs gebied. Een 'nee' moet zich uiten in woorden of in daden. De Zweedse wet gaat nu pas gelden in gevallen van verkrachting, geweld, bedreiging. Overdreven gezegd kunnen we stellen dat de wet ervan uitgaat dat vrouwen altijd seks willen, behalve als ze 'nee' zeggen. Dat is absurd, omdat zij dan moeten bewijzen dat ze ‘nee’ hebben gezegd."
Dat is volgens hem ook de reden waarom de Zweedse rechtbanken in tegenstelling tot wat wij denken, vaak moeite heeft met het veroordelen van verkrachtingen. Volgens Göran Rudling is het probleem dat de mensen het verschil niet kennen tussen willen en toestemmen. "Je kunt in iets toestemmen dat je niet wilt", zegt hij om zijn strijd te rechtvaardigen. "Wat de reden ook is, als een vrouw geen weerstand biedt of geen nee zegt, stemt ze toe. Tegenwoordig doen mannen er alles aan om het 'nee' niet te hoeven horen. Met een dergelijke wet over instemming, zullen ze er moeite voor moeten doen om een 'ja' te horen."
Het Saoedi-Arabië van het feminisme
Van begin af aan legde Johanna Koljonen de vinger op een paradox: hoe kan het dat er in een egalitair land als Zweden, waar het feminisme wijdverbreid is, waar vrouwen meer dan elders hun recht op respect hevig bevochten, zoveel misverstanden bestaan? Haar antwoord: "Er moet over gepraat worden."
In de zaak-Assange beschuldigen twee jonge vrouwen de oprichter van WikiLeaks ervan seks zonder condoom te hebben gehad. In beide gevallen ontkent Julian Assange iedere dwang, en zegt dat er sprake was van wederzijdse instemming. Naar aanleiding van dit misverstand, en omdat de twee Zweedsen vooral op internet door het slijk werden gehaald ("ze kregen hun verdiende loon") laaide het debat in Zweden hoog op. Julian Assange zelf gooide daarbij ook nog wat olie op het vuur door Zweden "het Saoedi-Arabië van het feminisme" te noemen.
Zijn de Zweden slachtoffer van een soort Zweedse mythe? In ‘Een zomer met Monika’ (1953) filmde Ingmar Bergman de jonge Harriet Andersson. De vrije seksuele moraal, het badende meisje dat poedelnaakt gefilmd wordt, droeg bij aan het idee van de ‘Zweedse ongeremdheid’, waarbij een vrije vrouw een gemakkelijke vrouw zou zijn. Het is echter voldoende om ‘Een zomer met Monika’ nog eens te bekijken om de lange blik die Harriet Andersson in de camera werpt, als ze op het punt staat opnieuw naar bed te gaan met een man die ze net gedumpt heeft, anders te interpreteren. Die blik werd door Jean-Luc Godard bestempeld als "het meest trieste beeld uit de filmgeschiedenis".
