Kies een taal
Bestaat 'Midden-Europa' echt?
Dat hangt ervan af vanuit welke invalshoek je het bekijkt. Als je een strak denkschema toepast, waarin geschiedenis en geopolitiek een rol spelen, dan is het lastig om Midden-Europa duidelijk te onderscheiden. Met een genuanceerder denkschema, dat wil zeggen vanuit een culturele invalshoek, kun je echter wél iets dergelijks ontdekken. Midden-Europa is een concept dat nog tamelijk onontgonnen is. Daar moeten wij dus voorzichtig mee omgaan. Midden-Europa heeft geen grenzen, geen rijk en geen grondgebied; factoren die altijd een bron van ruzie en ellende zijn. Bij cultuur - zelfs de meeste basale cultuur, zoals de kookkunst - is dat heel anders: cultuur brengt mensen bij elkaar, creëert onderlinge verbanden en zoekt naar gemeenschappelijke punten.
Is het dan zo dat het concept ‘Midden-Europa’ uitsluitend naar een bepaalde culturele atmosfeer verwijst, of ook naar een specifiek grondgebied?
Men zegt dat Midden-Europa in de eerste plaats verbonden is met een zekere atmosfeer, maar ik denk dat wij er ook een grondgebied bij moeten betrekken. Dit zouden wij moeten afbakenen met concrete lijnen, die zowel door de tijd als door de geografie zijn bepaald. Als wij dat niet doen, blijft het iets ongrijpbaars. Ik denk dat wij dit gebied als volgt zouden kunnen begrenzen: van München in het westen, tot Szczecin en Gdansk in het noorden, Vilnius in het oosten, en Novi Sad en Triëst in het zuiden. Hoewel je je Midden-Europa kunt voorstellen zonder Duitsland, is het echt ondenkbaar zonder de Duitsers en zeker zonder de Duitse taal, die in het verleden cultureel gezien verplicht aanwezig was in dit gebied.
Hoe zou u de Midden-Europese mentaliteit aan een buitenstaander omschrijven?
Eigenlijk als negatief. Ik zou deze buitenstaander vertellen dat de mentaliteit hier anders is dan die van West-Europa, waar sprake is van gevestigde tradities, maar ook van Oost-Europa (in het bijzonder Rusland). Iets tussen westerse orde, beschaving en opkomend Azië, waarvan de Oostenrijkse staatsman Metternich overigens zei dat het op de oostelijke weg van Wenen naar Rennweg begon. Ik zou ook uitleggen dat het concept in zwaar politiek weer stand heeft weten te houden. En ik zou eraan toevoegen dat Midden-Europa nauw verbonden is met de ballingschappen die zich er hebben voorgedaan. Ballingen als Milan Kundera [die in Tsjecho-Slowakije is geboren en sinds 1975 in Frankrijk woont] en Czeslaw Milosz [1911-2004, een tot Amerikaan genaturaliseerde Poolse dichter en romanschrijver die in 1980 de Nobelprijs voor Literatuur won], die het idee dat wij als een Sovjetprovincie konden worden beschouwd onaanvaardbaar vond, hebben zich in de jaren tachtig intensief beziggehouden met de betekenis van het begrip "Midden-Europa". Dit leidde ertoe dat zij termen als 'gestolen geschiedenis' en 'het gekidnapte Westen' in de mond namen.
In de jaren 90 hebben wij allemaal Europa hervonden, maar in zekere zin zijn wij vergeten naar Midden-Europa terug te keren. Een andere thematiek die bij ons een grote rol speelt, is die van de lijken in de kast. Kijk maar eens naar het geval van [de Hongaarse schrijver] Péter Esterházy en zijn roman Harmonia Caelestis, waarin hij met enorm veel bewondering over zijn vader schrijft. Na de publicatie van het boek kwam aan het licht dat zijn vader met de communistische politie had gecollaboreerd. De schrijver zag zich verplicht een en ander recht te zetten [in een herziene en gecorrigeerde uitgave]. In Midden-Europa wordt geadviseerd om niet te vroeg te juichen of met het wierookvat te zwaaien, en dus ook om geen roman te schrijven voordat de archieven hebben gesproken.
Als ik u zo hoor, krijg ik het gevoel dat Midden-Europa met het verleden samenhangt, met een tijd die vervlogen is...
Zo is het altijd min of meer geweest, enfin, in ieder geval sinds 1918. Midden-Europa is altijd ondergedompeld geweest in de nostalgie van het verleden, vooral van het Oostenrijks-Hongaarse tijdperk, maar ook van de tijd vóór Jalta [verwijzend naar de Conferentie van Jalta, die in 1945 plaatsvond]. Ofwel wij zijn diepbedroefd, als wij met heimwee terugdenken aan het verleden, ofwel wij dromen, door ons een beeld te vormen van de toekomst. Erhard Busek [een Oostenrijkse politicus die nauw betrokken is bij vraagstukken betreffende Midden-Europa en de Balkan] vond dat de term "Midden-Europa" gelijkstond aan een afwijzing van de status-quo, aan verzet tegen de zogenoemde Realpolitik. Het zou daarbij gaan om een soort uitgestelde aanwezigheid.
Tegenwoordig wordt de term ‘Midden-Europa’ voornamelijk gebruikt om aan te geven dat men niet tot Oost-Europa behoort. Bent u het daarmee eens?
Ja, maar dat is niet alleen iets van deze tijd. Zo werd de term na 1989 gebruikt door Slovenen, Kroaten, de inwoners van de provincie Vojvodina [in Servië] en ook door enkele Serviërs om een 'afscheiding van de Balkanlanden' aan te duiden. Ik heb ook een paar Wit-Russen ontmoet die in Midden-Europa een middel zochten om afstand te nemen van Loekasjenko, oftewel om de banden te verbreken met de Big Brother van het Oosten: een manier om snel een alternatieve identiteit te vinden en een nieuwe geografisch-culturele weg in te slaan...
