Terug naar de Atheense agora

“Keine Experimente!” (geen experimenten!), zo richtte Konrad Adenauer, de eerste bondskanselier na Hitler, zich in 1957 tot de Duitse burgers. Er ontstond een degelijke democratie, maar toch school er in het opgeheven vingertje iets bekrompens en ondoordachts: het was gericht tegen een verslagen volk, dat zich jaren had laten verlokken door de meest gruwelijke experimenten. Diep van binnen in de Duitse ziel is deze angst voor experimenten nog steeds niet verdwenen.

Vandaag staan de zaken er anders voor in Italië, net zoals in de rest van Europa: de crisis heeft machteloze natiestaten ontmaskerd, overal ligt de democratie aan diggelen. Er is een kloof tussen politici en burgers. Die eersten sluiten zich te veel op en de burgers willen weer meetellen en van zich laten horen.

Tijd voor experimenten

Tenzij we ons als oorlogsverliezers zien, is het nu meer dan ooit tijd voor experimenten, vooral op het gebied van de democratie. Het is tijd om ons te ontdoen van systemen waar politici en journalisten zich uit gemakzucht aan vast blijven klampen. Het is kiezen tussen “vernieuwen of ten onder gaan”, zo schrijft Manuel Castells op 2 maart op de site van La Vanguardia.

De hoeders van het oude bestel zien het verband niet tussen de diverse crises: de economische, die van Europa, het klimaat en de democratie. De verontwaardigde burger zegt hen niets, al zijn de tekenen duidelijk: de representatieve democratie is een Titanic die op een ijsberg afkoerst.

Er ligt een woestijn tussen degenen die besturen en degenen die bestuurd worden en middenin schittert de vertegenwoordiging als een fata morgana: de vakbonden zijn zwak, de partijen uitgedoofd en de pers dient niet de lezers, maar de machthebbers.  

Vastgeroeste gewoontedieren

In die leegte bevinden zich echter ook burgers die willen ontwaken, andere wegen willen bewandelen en de democratie opnieuw willen uitvinden. Italië staat op dit moment op een tweesprong, het is geschokt, maar niet verslagen: het nieuwe begin waar Castells om roept, heeft nog geen nieuwe regering voortgebracht en de eerste veranderingen laten nog op zich wachten.

De vastgeroeste gewoontedieren schreeuwen ondertussen moord en brand over de onregeerbaarheid. Als sinds de jaren zeventig is dit hun schrikbeeld en zijn ze blind voor de scheuren in de stabiliteit waarnaar ze zo zeggen te smachten.

In Europa hebben we al eens een spectaculair geval van onregeerbaarheid meegemaakt: in België. Maar liefst 541 dagen lang zat het land zonder regering, tussen juni 2010 en november 2011. Al gauw zag men in dat het niet enkel om het conflict tussen Vlaanderen en Wallonië ging: de representatieve democratie zelf was aan het wankelen. De Belgische ervaring is leerzaam vanwege de negatieve effecten, maar ook vanwege de drang naar verandering die hiervan het gevolg was.

Tijdens de 18 maanden durende impasse bleef de waarnemende regering stug doorregeren, steunend op achterhaalde meerderheden. Ze keurde de strenge begroting van 2011 goed en leidde het halfjarige Europese voorzitterschap in 2010. België nam zelfs deel aan de oorlog in Libië.

Natiestaten lopen gevaar

In Italië zou dit neerkomen op het voorzetten van de regering Monti: geen geweldig resultaat voor Beppe Grillo, die de verkiezingen won met de belofte ‘vernieuwen of ten onder gaan’. De natiestaten lopen gevaar, Europa is nog geen solidariteitsfederatie en de status quo is veilig. Een non-regering creëert een onbekende, vrijere macht bij het soevereine volk: zoals de automatische piloot die, volgens Mario Draghi de stabiliteit beschermt tegen ‘overbelasting’ door burgerkwesties.

Maar de Belgische ervaring leverde tegelijkertijd enorme innovaties op. De burgers roerden zich, beseffende dat de democratie op het spel stond. Ze begonnen te experimenteren met klassieke oplossingen zoals de Griekse agora die beslissingen neemt, of de door kunsthistoricus Salvatore Settis gewenste Volksactie, die teruggaat op de “actiones populares” uit het Romeinse recht: burgers kunnen opkomen voor hun belangen, niet voor hun eigenbelang, maar voor een gemeenschapsbelang. En omdat zij de soevereiniteit van de democratie in handen hebben, zijn zij het die programma’s voor het algemeen welzijn bedenken. Er is geen andere manier voor het verslaan van de werkelijke antipolitiek: de suprematie van de markten en een bezuinigingsbeleid dat Europa verdeelt en verarmt zonder de schulden te verminderen.

Blij met procedures uit 1830

De staat, dat zijn wij, zegt de Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo in Italië: het is het idee van de beweging die voortkwam uit de regeringsloze periode in België. G1000 werd de beweging genoemd en deze kwam tot stand op initiatief van vier personen (een expert op het gebied van duurzame economie, een archeoloog, een politicoloog en een actrice). De eerste vergadering van de G1000 vond in Brussel plaats op 11 november 2011. Het oprichtingsmanifest toont de barsten in de representatieve democratie en stelt oplossingen voor.

Het is niet de bedoeling de volksvertegenwoordiging of volmachten te vernietigen. Ook wil men niet “het werk van de partijen afpakken”, zo staat in het manifest. Waar een eind aan moet komen is de status quo: de partijpolitiek en – in het tijdperk van het internet – de traditionele journalistiek. “Overal wordt innovatie gestimuleerd, behalve in de democratie. Bedrijven, wetenschappers, kunstenaars en sporters moeten innoveren, maar als het op de inrichting van de samenleving aankomt, zijn we anno 2011 kennelijk nog steeds blij met de procedures uit 1830.”

Deliberatieve democratie

Het is een van de eerste Europese voorbeelden van een deliberatieve democratie. Delibereren betekent discussiëren en vervolgens een besluit nemen en voor het manifest van de G1000 is dit veel effectiever dan referenda: “Bij een referendum moet je alleen stemmen, bij deliberatieve democratie moet je ook praten en luisteren.”

Het neemt de vorm aan van de postmoderne idee van het communicatief handelen, dat in 1981 werd uitgedacht door Habermas. Dit is een Europees fenomeen, niet alleen Italiaans. Het zal, hopelijk, van invloed zijn op de verkiezingen van het Europees Parlement in mei 2014. De burgers zullen, hopelijk, de toekomstige voorzitter van de Europese Commissie kiezen die zal zetelen in de bezuinigingstrojka.

Ware experimenten vinden plaats in Griekenland

Experimenteren, opnieuw beginnen, is lastig. Ook de representatieve democratie was lastig, evenals het voorstel voor universeel stemrecht in de 19e eeuw. Het enige wat we niet moeten doen is nee zeggen tegen experimenten en ons net als Adenauer als verliezers gedragen. Ware experimenten, waar mensen als middelen worden gebruikt en grondwetten als vodden, vinden plaats in het door bezuinigingen uitgemergelde Griekenland. Of op Cyprus, waar stabiliteit gelijkstaat aan het plunderen van de bankrekeningen van de burgers, arm en rijk.

Wat kunnen we anders doen dan experimenteren met dat waar het actief burgerschap om vraagt. Burgerkwesties als “overbelasting” blijven beschouwen; dat is pas onregeerbaarheid. Als de nieuwe paus terugkeert naar de beginselen door zich Franciscus te noemen, is het misschien ook voor de politiek tijd om de misdeelden niet met de verliezers te verwarren. En om terug te keren naar de agora van Athene en de Volksactie van het oude Rome.