Václav Havel - noch een engel, noch een god

De vroegere Tsjechische president was niet uit op macht omwille van de macht. Maar tijdens de 22 jaar post-communistische ontwikkeling die zijn land doormaakte, is hij wel degelijk onmisbaar gebleken. Een eerbetoon van het Praagse dagblad Hospodářské noviny na zijn dood op 18 december jongstleden.

Gepubliceerd op 19 december 2011 om 15:32

Het interview droeg als titel “Een plek waar ik nooit heen zal gaan” en verscheen in het samizdat-blad Sport, de voorganger van het hedendaagse Respekt. Het was in september 1989, net nadat de Polen in juni hun eerste vrije verkiezingen hadden gehouden en de Oost-Duitsers in hun Trabants via ingewikkelde routes een nieuwe toekomst tegemoet reden...

In een grijs Praag vol met steigers probeerde een 53-jarige man, die een paar maanden eerder uit de gevangenis was gekomen, zich langzaam te verzoenen met het feit dat hij de eerstvolgende jaren van zijn leven waarschijnlijk op een iets andere manier zou doorbrengen dan hij graag zou willen.

In dat interview, afgenomen door de journalist Ivan Lamper, deed de Tsjechoslowaakse oppositieleider Václav Havel zijn uiterste best om uit te leggen dat hij echt niet de wens koesterde om beroepsmatig politicus te worden.

Wij zijn niet degenen die voor de politiek kiezen; de huidige politiek heeft ons uitgekozen. En wat we doen, doen we om een toestand te bewerkstelligen die ons ervoor zal behoeden onszelf aan de politiek te hoeven wijden,” zei Havel, zijn vriend Adam Michnik citerend. “Ik ben geen engel en geen God, en ik heb ook geen supermenselijke vermogens of de kracht van een Hercules. Ik zal dit land niet veranderen … maar ik ben wél bereid het te dienen zo lang als ik kan.”

Nieuwsbrief in het Nederlands

“De waarheid en de liefde moeten zegevieren”

Drie maanden later werd hij president, en hij heeft het land 22 jaar in verschillende hoedanigheden gediend – tot gisteren. En we kunnen er zeker van zijn dat hij dat zal blijven doen. Eind 1989 had niemand kunnen weten wat ons te wachten stond. Een land in verval, waar zich nog steeds meer dan zeventigduizend Sovjet-soldaten bevonden, stond op de drempel van een metamorfose die iedereen zou raken.

De euforische geest van de tijd kwam tot uitdrukking in het beroemde motto van Václav Havel “De waarheid en de liefde moeten zegevieren over leugens en haat”, dat – naar het leek – door een aanzienlijk deel van de samenleving werd opgevat als een persoonlijke garantie van de verwachte overwinning.

We moeten een andere uitspraak van Havel uit die tijd in herinnering brengen, omdat die nauw verwant is aan de voorgaande. Dat was zijn belofte dat hij het land in juni 1990 naar zijn eerste vrije verkiezingen zou leiden, om zich daarna weer aan het schrijven te wijden.

Voor de critici van Havel vormde dit het bewijs van zijn hypocrisie, omdat hij – na een korte onderbreking – in de tweede helft van 1992 nog steeds president was, toen Tsjechoslowakije uiteen viel. Hij bleef zelfs dertien jaar president, en in die periode verliep de strijd van de liefde voor de waarheid tegen de leugens en de haat niet altijd op de manier die je zou hebben gehoopt.

Hij wijdde zich aan heel post-communistisch Europa

Het probleem is dat we geen idee hebben hoe de situatie zou zijn geweest als Václav Havel zijn verantwoordelijkheid niet had genomen en als hij na de zomer van 1990, of misschien na de oprichting van de Tsjechische Republiek, volledig zou zijn gaan genieten van zijn natuurlijke rol als wereldberoemde intellectuele ster.

Maar Havel wijdde zijn intellectuele gaven niet alleen aan het dienen van zijn eigen land, maar aan het dienen van heel post-communistisch Europa. Hoewel hij een groot aantal van zijn oorspronkelijke ideeën (de volledige ontbinding van alle militaire bondgenootschappen, bijvoorbeeld) moest heroverwegen, en sommige daarvan op z'n minst naïef bleken, was het Havel die in de ogen van de wereld de hele regio weer een beschaafd fundament had gegeven.

Uiteraard was er in die beginfase ook sprake van een zekere exotische fascinatie met de rock 'n roll-president, die in zijn nieuwe rol weigerde zijn gewoonten op te geven of zijn vrienden te verloochenen. Maar als dat het enige zou zijn geweest, zou het “Havel-effect” al snel na 1990 zijn weggeëbd, toen George Bush, de Dalai Lama, Margaret Thatcher, de Rolling Stones, de Paus en François Mitterrand hem beurtelings in Praag waren komen opzoeken.

Maar het ebde niet weg. Václav Havel werd de garantie dat dit deel van de wereld het verdient om serieus te worden genomen en hulp te krijgen. Zoals Madeleine Albright het gisteren in de vloedgolf van condoleances van over de hele wereld verwoordde: “De Amerikanen zagen in Václav Havel het bewijs dat de volkeren van Midden-Europa tot het Westen wilden behoren.”

Hij bracht zijn land de NAVO en de EU binnen

Toen Havel zich in het voorjaar van 1997 afvroeg of hij zich nog een laatste keer kandidaat moest stellen voor het presidentschap, was het nog geen half jaar geleden dat hij een moeilijke longoperatie had moeten ondergaan. Hij had het volste recht zich terug te trekken uit de steeds benauwdere atmosfeer in het land, dat het einde had bereikt van zijn 'economische wonder,' en inderdaad het einde van het hele tijdperk waarmee hij symbolisch werd geassocieerd.

Maar hij ging de uitdaging opnieuw aan en bracht zijn land tijdens zijn laatste termijn als president de NAVO en de Europese Unie binnen.

Confrontatie tussen morele autoriteit en politiek

De Tsjechen hadden hem eenvoudigweg nodig, ook al nam zijn binnenlandse populariteit – in tegenstelling tot zijn internationale reputatie – geleidelijk af. Aan het eind van dat mandaat, negen jaar geleden, stond hij in de opiniepeilingen op ongeveer 40 procent.

Waarschijnlijk omdat Václav Havel geen engel was en ook geen God, zoals hij zelf ooit had gezegd in Sport. Hij wist dat het land niet zou veranderen.

Ondanks alles deed hij altijd precies datgene waarvan hij dacht dat het juist was. Hij praatte voortdurend over zaken die niet altijd even makkelijk om aan te horen waren, na er al die jaren al naar te hebben moeten luisteren – over moraliteit, geweten, verantwoordelijkheid, maar ook over racisme en corruptie. De gevaren daarvan had hij al vroeg in de jaren negentig onderkend.

En hij heeft dit alles gedaan in het volle besef van het risico dat de mensen zijn woorden aan hun eigen ervaringen zouden afmeten, en aan wat hij zelf zou doen. Een confrontatie tussen morele autoriteit en politiek in de praktijk kan naar het schijnt nooit eindigen zonder dat iedereen teleurgesteld raakt.

De waarheid en de liefde hebben niet gezegevierd over de leugens en de haat, maar er kan geen twijfel aan bestaan dat alles wat Vaclav Havel heeft gedaan of gezegd is ontstaan uit zijn diepe overtuiging dat louter deze weg de juiste is, ongeacht wat de meerderheid daar ook op enig moment van mag vinden.

Literatuur

Havel, de ongeëvenaarde toneelschrijver

De berichten van eerbetoon aan Václav Havel als dissident en staatshoofd zijn legio. Maar Havel was ook “de laatste echte internationale toneelschrijver van de laaste zestig jaar”, aldus Jana Machalická, literair recensent van de Tsjechische krant Lidové noviny. Vanaf de jaren 70 hebben de communisten er alles aan gedaan om Havel, als toneelschrijver, “van het aardbodem te doen verdwijnen”. Tevergeefs.

Toen zijn toneelstukken - Het Tuinfeest (1963), Audiëntie (1975), Vernissage (1975) en Largo Desolato (1984) - aan het eind van de jaren 80 langzamerhand werden opgevoerd in de theaters, en niet alleen in klandestiene huistheaters, “was dit het teken dat het regime op zijn retour was”, aldus Jana Machalická. En toen het regime was gevallen, wilden alle theaters ineens Havel opvoeren. “De mensen vochten om kaartjes te bemachtigen voor de premières”. “Zijn stijl is onnavolgbaar en toch altijd weer anders, prikkelend en vol wendingen waarbij je als toeschouwer op het verkeerde been wordt gezet”. Hij maakt gebruik van “een speciaal soort poëzie die het groteske met het absurdistisch theater verbindt, en zijn toneelstukken slaan de spijker op zijn kop”. Maar “de kernboodschap van Havel en zijn filosofie kunnen niet begrepen worden als men niet zijn gehele oeuvre kent”. Zijn laatste toneelstuk, dat hij Sanatorium wilde noemen, heeft hij niet kunnen afmaken.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp