Nieuws Welke toekomst heeft Europa? / 7

Europese waarden overvallen door crisis

De economische crisis heeft de toenadering tussen de West-Europese landen en die van het voormalige Oostblok vertraagd en zelfs lamgelegd. De liberalisering van de democratie was al vertraagd door de mislukkingen van het kapitalisme en nu maakt Oost-Europa ook nog de omverwerping van de waarden mee waarvoor ze ooit hebben gestreden, schrijft de intellectueel Predrag Matvejević.

Gepubliceerd op 1 juli 2010 om 14:30

Europa en het andere Europa slagen er niet in om werkelijke toenadering te bewerkstelligen, laat staan één te worden. De angst dat de toekomst wel eens op het verleden zou kunnen lijken wint terrein. Op een verleden dat niet ver weg ligt, dat zich als een verschrikking voordoet en dat we ons met angst en beven herinneren. In het begin van het derde millennium zijn Europa, Amerika en een groot deel van de rest van de wereld verrast door in feite logische gebeurtenissen, maar die nauwelijks iemand kon voorzien in de zogenoemde Oost-Europese landen: een grote cyclische crisis heeft zich uitgebreid en is gemeengoed geworden. Het is een van de zwaarste crises van de afgelopen honderd jaar en de gevolgen voor de samenleving en de economie in Oost en West-Europa blijven toenemen. Met aanslagen op de politiek en de cultuur, waardoor situaties ontstaan die niemand voor mogelijk had gehouden en een aanhoudende vloed van gebeurtenissen waar we geen greep op krijgen en al helemaal niet kunnen indammen.

De crisis dwingt de armen ertoe de rijken te steunen

Konden we ons nog maar een tiental jaar geleden voorstellen dat het financiële kapitalisme het voortbestaan van het kapitalisme zelf in gevaar zou brengen? Dat de interne en externe tegenstrijdigheden die nu zijn blootgelegd het aan zoveel kritiek zou overleveren? Deze constatering gaat evenzeer op voor een neoliberalisme dat gedwongen is van verschillende vormen van liberalisatie af te zien waarbij het voorheen nog zwoer en dat zelfs zijn handelsmerk was; voor een banksysteem dat het goed functioneren van dezelfde banken afremt, en eveneens voor een groot deel van Europa dat lijdt aan euroscepticisme. Een soort wild kapitalisme overwoekert nu landen die kort geleden nog als antikapitalistisch werden beschouwd. De crisis dwingt de armsten ertoe degenen die alle rijkdom in handen hebben te steunen, ongeacht of de laatstgenoemden rechts of links zijn, in de hoop hun baan – die gevaar loopt – te behouden of om er een te krijgen. Alleen al om een normale – of in ieder geval een behoorlijke – levensstandaard te behouden of zelfs alleen van de schijn van een dergelijke levensstandaard. Brecht schreef dat het stichten van een bank een heel wat grotere misdaad was dan er een beroven. Maar tegenwoordig zijn de meeste armen bang voor de gevolgen van het faillissement van een bank, waarbij de eigenaars-aandeelhouders geruïneerd zouden worden en zij hun aandelen kwijtraken. "We willen werk!" - het is een terugkerend deuntje geworden. We worden geconfronteerd met een ommekeer van de waarden waarin veel mensen geloofden en waarvoor ze veel hebben opgeofferd.

De kritische intellectueel is veroordeeld tot eenzaamheid

De politiek heeft allang een aantal van haar belangrijkste culturele principes aan de kant gezet; ze vermijdt het zelfs om het ontstaan van een positieve politieke cultuur aan te moedigen, van welke kleur die ook mag zijn. De intellectuelen zijn verdeeld, ze opereren in verspreide orde, bijna altijd in kleine kring – hun eigen kring – en alleen strikt binnen het kader van hun competenties. De intellectuelen zijn alleenstaande individuen die het niet lukt zich te verenigen en samen in actie te komen. De meeste machthebbers negeren hen of dwingen hen zich van de buitenwereld af te sluiten. Op enkele uitzonderingen na laten de intellectuelen zich niet horen in de samenleving als er beslissingen moeten worden genomen. De "dissidenten" van weleer, die zoveel risico’s durfden te nemen tijdens de stalinistische en poststalinistische regimes zijn niet meer actief. De kritische intellectueel is veroordeeld tot eenzaamheid. De technologieën en de meest uiteenlopende toepassingen ervan houden de schijn hoog dat ze de oude cultuur en de achterhaalde, verouderde methoden vervangen en een volwaardige cultuur zijn en niet zomaar een afgeleide ervan. Oorzaak en gevolg vermengen zich uiteindelijk en kunnen niet meer van elkaar worden onderscheiden.

Het Oosten blijft stoïcijns zijn lot aanschouwen

In deze context zou het tempo van deze gebeurtenissen eveneens moeten worden aangegeven. We hebben gezien dat de globalisering stapje voor stapje voortgang heeft geboekt, traag slingerend met onderweg een heel aantal hindernissen en een doolhof vol wantrouwen. De crisis heeft zich daarentegen zeer snel en direct verspreid, en heeft in zeer korte tijd de hele wereld overrompeld. Ik vraag me af of en op welke manier we het tempo van de gebeurtenissen kunnen beheersen en deze in een richting kunnen manoeuvreren die gunstig is voor het overgrote deel van de mensheid. We moeten ons ook afvragen wat er gebeurt als het ons gelukt zal zijn volledig uit deze crisis te komen. Van waaruit, op welk punt starten we dan? En in welke richting gaan dan onze eerste stappen? Hoe kunnen we weer voldoende vertrouwen krijgen om er flink tegenaan te gaan? In de tijd waarin we leven en met de problemen die op ons afkomen zijn er meer vragen dan antwoorden. Met de antwoorden die we horen en lezen, zijn we nauwelijks tevreden. Ze zijn zelden bemoedigend. Na al het lijden van onze beschaving zijn we minder naïef geworden, kritischer of wellicht ironischer en dat is tevens een van de schaarse positieve elementen van dit magere resultaat. Niet alleen in het oosten. Ex oriente lux? Er valt niets te lachen. Het oosten is zichzelf beu. Het blijft stoïcijns zijn lot aanschouwen. Misschien is dat het enige dat het nog kan.

Nieuwsbrief in het Nederlands
Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp