Lech Wałęsa op het 70e filmfestival van Venetië, september 2013.

Lech Wałęsa, een wandelende paradox

De legendarische leider van Solidarność, die er mede voor zorgde dat het communisme in Oost-Europa viel, vierde onlangs zijn zeventigste verjaardag. In eigen land blijft hij echter een omstreden figuur, zo blijkt weer eens uit een nieuwe film over zijn leven van regisseur Andrzej Wajda.

Gepubliceerd op 4 oktober 2013 om 14:33
Lech Wałęsa op het 70e filmfestival van Venetië, september 2013.

“Over 100 jaar staat er in iedere stad in het land een monument ter herinnering aan Lech Wałęsa”, verklaarde de voormalige Poolse president en ex-leider van Solidarność in een nog altijd beroemde redevoering. Zijn megalomanie is ongeëvenaard. Zelfs met zijn “Maandag: ik. Dinsdag: ik. Woensdag: ik”, steekt [de Poolse schrijver] Witold Gomobrowicz maar bleekjes tegen hem af. Dat kan wellicht verklaard worden doordat hij, vanaf de dag dat hij een publieke figuur werd, omringd werd door hielenlikkers.

Wałęsa is een extreem omstreden figuur in zijn geboorteland Polen. Zijn critici, zoals [de historicus en journalist] Adam Michnik en diens toenmalige kamp, Jarosław Kaczyński [voorzitter van oppositiepartij Recht en Rechtvaardigheid], en de rest van het huidige Poolse rechts, spaarden hem op geen enkele manier. Hij werd neergezet als een duivels persoon en als boeman, maar ook beschuldigd van middelmatigheid. Alsof de oud-president niet ook maar gewoon een mens was. En toch is het er een. En hij verschilt daarin niets van andere mensen: er mankeert van alles aan hem, maar hij wist toch diverse overwinningen te behalen die hem een plekje in de geschiedenisboeken opleverden. In veel opzichten is het echter een heel gemiddelde man, net als miljoenen anderen.

Haantjesgedrag

Toch strekken degenen die tegenwoordig kwaad spreken over Wałęsa of die dat in het verleden deden, hun leiders van links noch nauwelijks tot eer. Waarom? Omdat ze jarenlang slechts als decoratie dienden. Hij keek niet naar ze om, en ze werden alleen ingezet als ze nodig waren, zoals een ondernemer zijn leerjongens nodig heeft. Wałęsa nam de belangrijke beslissingen, van de staking in augustus 1980 op de scheepswerf van Gdansk, tot de uiteindelijke krachtmeting met de communisten aan het eind van de jaren tachtig, waarbij de rondetafelbesprekingen die uitmondden in de ontmanteling van het communisme de apotheose vormden.

Met zijn haantjesgedrag wekt Lech Wałęsa uiteenlopende gevoelens op. Het is een opschepper van de eerste orde. En natuurlijk stuit het heel wat mensen tegen de borst om hem te horen snoeven over hoe hij in zijn eentje, of bijna in zijn eentje, een einde maakte aan het communisme, en dat hij de hoofdrol speelde bij de bevrijding van Oost-Europa van het communistische juk. Maar zouden we Wałęsa en zijn grootspraak niet beter met rust kunnen laten? Misschien moeten we eens erkennen dat er geen grootschalig georganiseerde oppositie binnen het Sovjetblok bestond, en dat het aantal actieve anticommunisten in Polen aan het eind van de jaren tachtig slechts 0,01% van de bevolking bedroeg. Dat is 1 persoon op de 10 000. Dat het communisme in Europa is ingestort, komt gewoon doordat de tijd rijp was.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Aninieme elektricien

Het valt moeilijk te begrijpen hoe een anonieme elektricien van 37 jaar, zonder bijzonder charisma, en die vaak moeite heeft zich goed in zijn moedertaal uit te drukken, eerst de leider van een staking op een scheepswerf kon worden en daarna van Solidarność, een vakbond die in zijn hoogtijdagen meer dan 10 miljoen leden telde. Maar degenen die zich de jaren 1980-1981 herinneren, moeten erkennen dat Wałęsa voor het overgrote deel van de publieke opinie een onbetwiste leider was. [[De manier waarop hij zijn publiek fascineerde was vergelijkbaar met die van voetballer Lionel Messi of pianist Krystian Zimerman nu]]. Op dit gebied kon niemand aan hem tippen, of het nu de activisten en adviseurs van Solidarność waren, of de apparatsjiks van de partij.

Op 30 november 1988 leek heel Polen om acht uur ’s ochtend stil te liggen. Uit een latere opiniepeiling bleek dat in Warschau acht op de tien mensen naar het televisiedebat tussen Wałęsa en zijn rivaal Alfred Miodowicz, de leider van de communistisch gezinde vakbonden, gekeken hadden. Als we dat vertalen naar landelijk niveau, zouden dit 20 miljoen mensen zijn geweest. Dat debat betekende een keerpunt. De vakbondsleider van Solidarność liet een sprankje hoop ontstaan in de hoofden en harten van heel wat Polen. Hij kwam als winnaar uit de bus, en voor de mensen voelde het alsof hij een van hen was.

Dictator binnen Solidarność

Vanaf de eerste minuut was hij al zeer goed op weg, door het publiek recht in de ogen te kijken en te zeggen: “Goedenavond, ik vind het een eer om hier bij u te zijn. En ik wil iedereen bedanken die de moed in de loop van de afgelopen zeven jaar niet is verloren”. [Hij verwees daarmee naar 13 december 1981, de dag dat de wet werd ingevoerd waarmee Solidarność werd verboden, en die het startsein gaf voor de gevangenzetting van Lech Wałęsa en duizenden anderen – nvdr]. Toen Alfred Miodowicz met een opsomming begon van de successen van Polen onder het communistische regime, antwoordde Wałęsa: “U gaat stap voor stap op weg naar een moderne samenleving, terwijl de rest van de wereld zich in galop ontwikkelt. Als u zo doorgaat, zullen de effecten pas over twee- of driehonderd jaar zichtbaar worden.” Boem, die zat. En een superster was geboren.

En hij wilde die macht. Als je de krantenknipsels uit de tijd tussen het televisiedebat en de formatie van het eerste, door Tadeusz Mazowiecki geleide niet-communistische kabinet leest, dan komt Wałęsa daaruit duidelijk naar voren als een soort dictator binnen Solidarność. Het grapje – of zit er een kern van waarheid in? – deed de rondte dat ‘Lechu’ zich tijdens de campagne voor de beroemde verkiezingen van 4 juni 1989 had laten fotograferen met een hond [net zoals hij met alle Solidarność-kandidaten had gedaan] en dat het beest zelf ook een parlementszetel had gekregen.

Hij neigde naar populisme

Maar hij kon het niet verkroppen dat dat de nieuwe superster, de eerste niet-communistische Poolse regeringsleider sinds een halve eeuw, Tadeusz Mazowiecki, en diens adviseurs, hem slechts een bijrol wilden geven. Wałęsa haastte zich een crisisteam bijeen te brengen – met Jarosław Kaczyński aan kop – en wierp zich in de strijd om de presidentsverkiezingen van 1990, die hij won. Tijdens de verkiezingscampagne neigde hij soms naar populisme, door iedereen 100 miljoen zloty te beloven [omgerekend € 2500, in de vorm van een aflossingsvrij investeringskrediet] en dat bedrag tijdens de campagne voor zijn herverkiezingen 1995 te verdrievoudigen.

Wałęsa lijkt de enige persoon die een positieve balans kan opmaken over zijn presidentschap van 1990 tot 1995. Er kan niet ontkend worden dat hij een belangrijke rol speelde bij de succesvolle onderhandelingen over het terugtrekken van Sovjettroepen uit Polen in 1993. Hij wist president Boris Jeltsin bovendien zoveel wodka te laten drinken dat deze een protocol tekende waarin bepaald werd dat Rusland zich niet zou verzetten tegen de plannen van Polen om zich aan te sluiten bij de NAVO, terwijl die kwestie niet eens op de agenda stond.

Zelfingenomen maar strijdlustig

Lech Wałęsa is een wandelende paradox. Aan de ene kant wekt hij de indruk bitter, venijnig en zelfingenomen te zijn. van de andere kant is hij scherpzinnig en streeft hij strijdlustig zijn doelstellingen na. Hij nam enorme risico’s maar kon ook plotseling van mening veranderen. Hij is trots op zijn intuïtie, die hem meer dan eens uitstekend van pas kwam. Tot het moment waarop dat mis ging. Op 52-jarige leeftijd, in de bloei van zijn leven, trok hij zich terug uit de politiek, na daar slechts 15 jaar in te hebben meegedraaid, waarvan 10 aan de top. Hij had zelfs de gave de stemming van een menigte te laten omslaan. Maar dat duurde ook maar een tijdje. Wałęsa heeft ongetwijfeld ook nu nog zijn aanhangers en lofzangers, maar zijn laatste optreden in de rol van charismatisch leider is nu alweer bijna twintig jaar geleden.

Film

Legende opgepoetst

“Met deze film, schiet [Andrzej] Wajda in wezen Wałęsa te te hulp. Wałęsate, die gebukt gaat onder allerlei beschuldigingen en die ook zelf zijn eigen imago verkwanseld heeft, heeft nu zijn eigen legende weer teruggekregen. En er bestaat geen geschiedenis van een land zonder legendes”, schrijft Gazeta Wyborcza’s over de film Wałęsa. Man of Hope.

De biografische film over de voormalige leider van de vakbond Solidariteit, door de reeds met een Oscar onderscheiden filmmaker Andrzej Wajda, is op 4 oktober in de Poolse bioscopen in première gegaan. Het is misschien niet zijn beste werk, maar het “is toch een uistekende prestatie”. Het dagblad schrijft verder:

Lech Wałęsa zou Robert Więckiewicz [die hem vertolkt in de film] een doos champagne moeten sturen, bijvoorbeeld Dom Pérignon.

Categorieën

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp