Kies een taal
Zo vroeg in de ochtend lopen er nog niet veel vaste klanten over de modderpaden van de ‘Oekraïense markt’ van Przemysl, een stad van 65000 inwoners aan de rivier de San, in de Poolse Lage Karpaten, op vijftien kilometer van de Oekraïense grens. Een koopman met rode appelwangetjes en een blonde haardos, richt zijn kraam in. Zakjes bonbons liggen er naast zaklampen, scheermessen en flesjes ganzenvet.
"Dat is goed tegen maagzweren, het komt uit een apotheek uit Kiev!" bezweert de winkelier. Zijn eeltige vingers wijzen naar het etiket in het Cyrillisch. Dit wondermiddel, sigaretten en de legendarische 'vaarwel wodka' - zo sterk dat hij fataal kan zijn - zijn vrijwel de enige Oekraïense waren op de markt. Voor zijn kraam met lingerie uit Turkije en China vertelt een koopman: "De Oekraïners komen niet meer, er zijn hier alleen nog maar Poolse handelaren."
Suiker, benzine, dakpannen, alcohol
Na de val van de Sovjet-Unie, in 1991, leefde Przemysl met zijn woud aan klokkentorens openlijk van het aangrenzende Oekraïne. Suiker, benzine, dakpannen, alcohol, alles werd er gekocht. Door handig in te spelen op de prijsverschillen ontstond er een dagelijkse stroom van handelaren die hun waren aan weerszijden van de grens verkochten zonder zich zorgen te maken over de administratieve afwikkeling van hun zaken. Op die manier konden de mensen in dit landelijke en weinig geïndustrialiseerde deel van Polen de eindjes aan elkaar knopen.
Het evenwicht werd in 2004 verstoord. De toetreding van Polen tot de EU zorgde ervoor dat Przemysl aan de rand van een streng gecontroleerd gebied kwam te liggen. Werd dit Oostenrijks-Hongaarse bolwerk tijdens de Eerste Wereldoorlog nog belegerd door de Russische troepen, en tijdens de Tweede Wereldoorlog bezet door de Russische en Duitse legers, nu is de stad de bewaker van het Europese heiligdom.
Er werden quota opgelegd: het werd verboden om Polen binnen te gaan met meer dan twee pakjes sigaretten en een liter wodka. De Oekraïners moesten opeens een visum aanvragen om de grens over te mogen. Dat was eerst nog gratis, maar vanaf 2007 moest er betaald worden, toen Warschau toetrad tot de Schengenruimte. Bovendien werd het toen moeilijker om een visum te krijgen.
Want vanaf dat moment ging een stempel voor Polen gelden voor de hele Unie. Voor Poolse inwoners daarentegen veranderden de regels niet: voor hen is een paspoort voldoende om naar Oekraïne te mogen reizen.
Delicate exercitie
Voor schildwacht van Schengen spelen vraagt heel wat handigheid van Polen. Het land wil zijn broederlijke relatie met Oekraïne niet op het spel zetten. De geschiedenissen van beide landen zijn nauw met elkaar verweven. Er woont een Oekraïense minderheid in Polen en vice versa. Voor Warschau geldt daarom het volgende evenwicht: de band met het ‘zusterland’ moet behouden worden terwijl de verantwoordelijkheid die de geografische ligging van Polen aan de buitenrand van het Schengengebied met zich meebrengt, niet uit de weg mag worden gegaan.
Deze delicate exercitie speelt zich af op de grenspost Medyka, op vijftien kilometer van Przemysl. Een vijftigtal auto's staan in een rij te wachten om door een zwarte poort te mogen rijden, die tussen de maïsvelden werd neergezet. Aan het stuur van een oranje bestelbus zucht de 49-jarige Oekraïner Bogdan diep: "Soms duurt het wel drie uur!". In de Sovjettijd werkte hij als ingenieur bij een fabriek voor straalvliegtuigen. Nu moet hij iedere tien dagen de grens over.
Na een dag in Przemysl vertrekt hij weer naar Oekraïne, zijn laadbak vol constructiematerialen die hij doorverkoopt. "Bij ons is niets te krijgen en hier is het veel goedkoper", legt hij uit. Mijn marge is twintig procent, dat levert me meer op dan een baan in Oekraïne, waar ik een maandsalaris van tachtig euro zou verdienen. Particulieren mogen in theorie maar een beperkte hoeveelheid goederen invoeren. Maar de Oekraïense douaniers, die de spullen uit Polen zouden moeten controleren, staan erom bekend dat ze niet al te streng zijn.
Met 1.000 passages per dag is Medyka het drukste van de drie grensposten uit het district. De drukte zou erop kunnen duiden dat er sinds 2004 niets veranderd is. Maar tachtig procent van het grensverkeer komt sindsdien voor rekening van de Oekraïners. De ooit desolate omgeving van de grenspost van Medyka staat nu volgebouwd met supermarkten: voor levensmiddelen, huishoudelijke apparatuur, doe-het-zelfzaken, kleding, enz.
Succesvol kaartsysteem
In 2009 voerde Polen een kaartsysteem in. Daarmee kunnen de Oekraïense grensbewoners binnen een straal van dertig kilometer van de grens in Polen verblijven zonder dat ze een visum nodig hebben. De kaart bleek een groot succes.
Voor de meerderheid van de inwoners van Przemysl, staat Schengen niet voor verruiming van je horizon en sociale verbetering. De nieuwe status van de stad accentueert juist het gevoel overgeslagen te zijn bij het stijgen van de welvaart, een gevoel dat in dit oostelijke deel van Polen diep zit (in de Lage Karpaten bedraagt de werkloosheid 15,9 procent, tegen een nationaal gemiddelde van 9,3 procent).
Op een bankje op het Johannes Paulus II-plein betreurt Stefania in haar zondagse kleren, de voorbije tijden. "Ik smokkelde", vertelt ze. "Dat was illegaal, maar ik verdiende er mijn brood mee. Nu heb ik niets meer. De openstelling van de grenzen heeft niet lang genoeg geduurd om er rijk van te kunnen worden."
