De keus is tussen welvaart en rechtvaardigheid

Wie een fout begaat, moet de gevolgen daarvan ook zelf ondergaan. Deze vuistregel van de markteconomie wordt al sinds het begin van de crisis, nu vijf jaar geleden, met voeten getreden. De politiek moet beslissen tussen welvaart en moraal, schrijft het Duitse weekblad Die Zeit.

Gepubliceerd op 6 januari 2012 om 16:07

Wie de moeite neemt om dezer dagen de internetfora door te spitten die zijn gewijd aan de economische crisis, doet een interessante ontdekking: daaruit blijkt namelijk dat niet de schier onvoorstelbare bedragen die in de markt worden gepompt of via verschillende reddingsfondsen beschikbaar worden gesteld de meeste onvrede veroorzaken, maar dat de grootste verontwaardiging vooral voortkomt uit het feit aan wie deze bedragen worden uitgekeerd. Bijvoorbeeld aan bankiers, die lang hun zakken hebben gevuld en nu failliet dreigen te gaan. Aan landen die boven hun stand hebben geleefd en nu niet meer aan nieuw geld kunnen komen. Aan huiseigenaren met torenhoge leningen die nu de rente op hun schulden niet meer kunnen betalen.

Westerse samenlevingen zijn dus nu al vijf jaar getuige van het feit dat wangedrag wordt beloond in plaats van bestraft. We kunnen de om zich heen grijpende gelatenheid om tot redding over te gaan pas begrijpen als we niet alleen naar de financiële dimensie van de crisis kijken, maar ook naar deze morele dimensie.

De hongerige vos en de druiventrossen

We kunnen het fenomeen verklaren met behulp van het aan de psychologie ontleende concept van cognitieve dissonantie. Hiermee wordt de tegenstelling bedoeld tussen onze eigen voorstelling van de wereld en de feitelijke loop der dingen. Zoals in de fabel [van Phaedrus, PE] over de hongerige vos en de druiventrossen die langs een muur omhoog groeien. De vos springt telkens op om naar de druiven te happen, maar krijgt ze niet te pakken. Bij het zelfbeeld van een vos past dit soort mislukkingen niet, het dier is immers gewend te krijgen wat het wil. Mensen in geïndustrialiseerde landen vergaat het niet veel anders dan de vos.

De kern van alle westerse, individualistische voorstellingen van rechtvaardigheid is het diep in het westerse denken verankerde principe van de eigen verantwoordelijkheid: elk mens is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn eigen daden. Het fundament van het kapitalisme wordt gevormd door het risico dat onlosmakelijk is verbonden met aansprakelijkheid. Juist daardoor wordt de markt in staat gesteld het individuele streven naar winst om te zetten in algemeen welzijn. “Hoe groter de aansprakelijkheid van de mensen die verantwoordelijk zijn voor investeringen, des te zorgvuldiger ze die investeringen dienen te doen. Excessen en wangedrag ontstaan zodra er een gebrek aan aansprakelijkheid optreedt”, schreef de Duitse econoom Walter Eucken, één van de eersten in de jaren veertig van de vorige eeuw die zijn gedachten liet gaan over de sociale markteconomie. De meeste economen zouden dit vandaag de dag nog precies zo formuleren.

Nieuwsbrief in het Nederlands

Volledige solidariteit van alle mensen met elkaar daarentegen zou het systeem van stimulansen voor het kapitalisme te gronde richten en daarmee ook het kapitalisme zelf.

Weerzinwekkende overtreding van de regels

De roep naar meer eigen verantwoordelijkheid groeide uit tot leidmotief van de publieke achtergrondmuziek voor de economisch liberale hervormingen sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw, omdat deze morele eis van de markteconomie en de in de samenleving heersende opvatting van rechtvaardigheid zo goed bij elkaar passen. Elk mens heeft kans van slagen, maar ook van falen.

Zoals wel vaker het geval gaan Amerikanen ook hierin het verst. In een publiek debat stelde televisiepresentator Wolf Blitzer aan de Republikeinse presidentskandidaat Ron Paul onlangs de vraag hoe de samenleving zou moeten omgaan met een jongeman die het niet nodig had gevonden om een ziektekostenverzekering af te sluiten en nu in coma lag. Het antwoord van Ron Paul luidde dat de man daarvoor zelf zijn verantwoordelijkheid moest nemen. Toen presentator Blitzer vroeg of dat betekende dat de samenleving hem zou moeten laten sterven, riep het publiek daarop luidkeels "Ja!“

Zo’n radicale opvatting mag dan stuitend klinken, maar afgezien van leven en dood van een mens geldt ook in Europa: wie door eigen toedoen in de problemen komt, kan maar tot op zekere hoogte rekenen op hulp van de gemeenschap. In deze context moet de redding van landen of banken als een haast weerzinwekkende overtreding van de regels worden beschouwd.

Hulp is niet zonder risicio

Als reactie op de steeds wanhopiger roep om rechtvaardigheid komen de redders met argumenten over efficiëntie op de proppen. Als er één bank omvalt, volgen alle banken en verliezen ook kleine spaarders hun geld. Als er één land wankelt, gaan ze allemaal wankelen en stort de openbare orde in. Daar zijn vooral de allerarmsten slachtoffer van. Kortom: redding is domweg goedkoper dan faillissement.

Toch is ook deze hulp niet zonder risico. Als de Europese Centrale Bank (ECB) banken krap vijfhonderd miljard euro leent, kan dat nogal uit de hand lopen: als monetaire autoriteiten die enorme hoeveelheid geld niet tijdig weer inzamelen, ontstaat er immers inflatie. Van doorslaggevend belang is echter dat als de operatie slaagt, het de belastingbetaler geen cent heeft gekost en daarmee meteen een groot onheil is afgewend. Juist met dat doel zijn destijds centrale banken opgericht.

Morele fundament van de samenleving ondermijnd

Als de vaststelling klopt dat het redden van banken en landen weliswaar in financiële zin iets oplevert, maar dat het morele fundament van de markteconomie en misschien zelfs ook van de samenleving erdoor wordt ondermijnd, dan belandt het Westen in de onaangename situatie dat het zal moeten kiezen tussen welvaart en rechtvaardigheid. Met andere woorden: ofwel we riskeren een meltdown of we leggen ons erbij neer dat er in deze crisis, als we het grotere geheel beschouwen, op kleine schaal onrecht geschiedt.

Dat is een lastige beslissing. Tijdens de Grote Depressie van de jaren dertig van de vorige eeuw verkozen landen de moraal boven alle andere zaken. Ze weigerden hulp en ruïneerden zo de economie. Tegenwoordig geven ze de voorkeur aan de economie en daardoor zouden ze de moraal kunnen ruïneren. Uiteindelijk blijft als enige mogelijkheid dan de uitweg over die de vos in de fabel kiest. Hij ziet in dat het hem niet gaat lukken om tegen de muur op te klimmen, dus loopt hij weg en zegt tegen zichzelf: “Die druiven waren me toch al te zuur.”

Standpunt

Goedkopere leningen voor staten!

"Waarom moeten regeringen 600 keer meer betalen dan banken?", vragen de voormalige Franse premier Michel Rocard en de econoom Pierre Larrouturou in Le Monde zich af. Een vraag die op het internet heel wat reactie teweeg heeft gebracht.

De auteurs wijzen erop dat in 2008, op het moment waarop de regering-Bush 700 miljard dollar (540 miljard euro) vrijmaakte om de Amerikaanse banken te redden.

De Federal Reserve leent dan in het geheim een bedrag van 1200 miljard aan banken in moeilijkheden tegen het zeer lage tarief van 0,01%. Op hetzelfde moment lijdt de bevolking in een groot aantal landen onder bezuinigingsplannen. Die worden ze opgelegd door regeringen aan wie de financiële markten niet langer een paar miljard willen lenen tegen tarieven die lager zijn dan 6, 7 of 9%.

Rocard en Larrouturou citeren president Roosevelt: "Geregeerd worden door georganiseerd geld is net zo gevaarlijk als door de georganiseerde misdaad." Ze stellen voor om "de 'oude schuld' van onze regeringen te herfinancieren tegen tarieven die de 0% benaderen”.

Het is niet nodig om de Europese Verdragen aan te passen om dit idee uit te voeren: de Europese Centrale Bank (ECB) mag inderdaad geen geld lenen aan lidstaten maar ze kan wel ongelimiteerd lenen aan openbare kredietverstrekkers (artikel 21.3 van het statuut van het Europees Stelsel van Centrale Banken) en aan internationale organisaties (artikel 23 van hetzelfde statuut). De ECB kan dus tegen 0,01% lenen aan de Europese Investeringsbank (EIB) of aan de Franse Caisse des dépôts, die het geld op hun beurt weer tegen 0,02% kunnen uitlenen. De landen zouden op deze manier weer geld kunnen lenen om hun oude schulden af te lossen.

Tags

Are you a news organisation, a business, an association or a foundation? Check out our bespoke editorial and translation services.

Ondersteun de onafhankelijke Europese journalistiek.

De Europese democratie heeft onafhankelijke media nodig. Voxeurop heeft u nodig. Sluit u bij ons aan!

Over hetzelfde onderwerp