Duitsers kunnen Italianen niet meer de les lezen

Maandagmiddag op vliegveld Leonardo da Vinci in Rome. In de vertrekhal wordt de rij voor de veiligheidscontrole steeds langer. Twee Duitsers verliezen hun geduld en beginnen hardop te foeteren: “Zo’n chaos heb je alleen in Italië!” Daarop draait een Italiaan zich geërgerd om naar de herrieschoppers. “Germans never change", zegt hij, met de nadruk op elk woord: Duitsers veranderen ook nooit. “Jullie weten altijd alles beter en jullie kijken altijd op ons neer.” De Duitsers zwijgen gegeneerd, de Italiaan negeert ze verder. Aangezien ze elk verder reizen naar een andere bestemming, hoort geen van hen even later de aankondiging van de commandant van de Lufthansavlucht naar Düsseldorf. “Over een half uur zouden we moeten vertrekken", klinkt de begroeting van de piloot door de luidspreker. “Maar met die Italianen weet je het maar nooit.”

Dit voorval dateert uit de periode dat de regering Berlusconi op sterven lag. Destijds maakte half Europa grappen over Italië en Duitsland misschien zelfs nog wel meer. De derde economie van Europa stond vooral bekend als decor voor Bunga-Bunga-feesten en hoewel het land zwaar in de schulden zat, hoefde het daarom nog niet serieus te worden genomen. Bondskanselier Merkel had nooit openlijk kritiek geuit aan het adres van premier Berlusconi, maar hem en Italië wel zoveel mogelijk genegeerd. De bilaterale betrekkingen waren op het vriespunt beland, net als de persoonlijke relatie tussen deze Oost-Duitse domineesdochter en de schuinemoppentapper uit Lombardije. Bovendien was Merkel enorm populair in Italië. De Duitse kanselier belichaamde voor veel Italianen die gebukt gingen onder de regering Berlusconi juist die deugden die de politieke elite in Rome duidelijk miste: gevoel voor het algemeen welzijn, terughoudendheid, integriteit.

Smetteloze imago van Merkel brokkelde af met komst van Monti

Maar inmiddels wordt Italië al twee maanden door een man geregeerd, die behalve de genoemde deugden nog een paar andere eigenschappen bezit die Merkel node mist. Zoals een bepaalde wereldwijsheid, maar ook grondige economische kennis en daaruit voortvloeiende besluitvaardigheid. In Italië werd geamuseerd gereageerd op het feit dat premier Mario Monti en de nieuwe topman van de ECB, Mario Draghi, in de Duitse media werden omschreven als "Pruisische Italianen". Monti had nog maar net zijn intrek genomen in het Palazzo Chigi, of het smetteloze imago van Angela Merkel begon af te brokkelen. Van lichtend voorbeeld veranderde ze in “maestrina”, de ietwat bekrompen juf die opstandige leerlingen in de klas op de vingers tikt en absoluut niet in de gaten heeft dat juist zij soms de beste ideeën hebben.

Toen Berlusconi tot ieders opluchting eindelijk was afgetreden, werd er in Rome onmiddellijk naar Duitsland gewezen als grootste probleem voor Europa. Giovanni Moro, zoon van de vermoorde christendemocraat Aldo Moro, verklaarde bijvoorbeeld dat er in Duitsland “politiek wordt bedreven volgens de stemmingsbarometer”. “Het Duitsland van Merkel met zijn rigide dogmatisme brengt niet alleen de euro in gevaar, maar de hele EU", schrijft een journaliste die nauwe banden heeft met Monti. In Rome is het gevoel intussen onstuitbaar: wij kunnen ook veranderen, maar Duitsers niet. Premier Monti gaf bij zijn eerste optreden voor de buitenlandse pers uitvoerig en hoog op van Scandinavië. De verdiensten van deze Noord-Europese landen voor Europa zouden tot nu toe veel te weinig aandacht hebben gekregen. De boodschap luidt dat Europa niet per se hoeft te genezen met de Duitse aanpak. Er zijn ook nog andere modellen.

Monti deed wat Berlusconi nooit durfde: hij stelde eisen aan Merkel

Italië heeft met premier Monti zijn zelfbewustzijn herwonnen. Binnen afzienbare tijd zijn ingrijpende bezuinigingsmaatregelen en hervormingen doorgevoerd, privileges opgeheven en belastingontduikers schuldig bevonden. Het Berlusconisme lijkt inmiddels al jaren geleden. Premier Monti deed voor zijn kennismakingsbezoek in Berlijn iets wat Berlusconi nooit zou hebben gedurfd: hij stelde eisen aan zijn Duitse collega. Hij eiste dat Duitsland en Frankrijk niet langer “al te autoritair” moesten optreden. Hij herinnerde beide sterke partners aan hun fouten in het EU-beleid. En hij waarschuwde Angela Merkel voor anti-Duitse protesten in Italië als Berlijn de inspanningen van zijn regering niet zou honoreren. Angela Merkels lof voor Monti’s hervormingsbeleid werd in Rome met opluchting ontvangen, al was er ook ergernis over het feit dat de lovende woorden altijd met enige druk van bovenaf komen. “De door Duitsland doorgevoerde cultuur van stabiliteit is bijzonder waardevol”, zei Monti tegen de Financial Times, “maar hoe duidelijker de schuldenlanden bewijzen dat ze de eis tot discipline hebben begrepen, des te meer zouden Duitsers zich moeten ontspannen.”

Duitsers zullen eraan moeten wennen dat Italianen hun nu vriendelijk de les lezen. Andersom is dat immers lang genoeg het geval geweest. Het Duitse nationalisme heeft zich steeds gedefinieerd door zich te distantiëren van Italië. Toch hebben Duitsers de Italiaanse manier van leven vlijtig gekopieerd. Pasta, Aceto Balsamico en olijfolie zijn ten noorden van de Alpen net zo wijd verbreid als ten zuiden ervan en in Duitsland worden tegenwoordig meer espressomachines verkocht dan in Italië. Het lijkt soms net alsof Duitsers de betere Italianen zijn. Maar wat nu als Italianen ineens de betere Duitsers willen zijn? Europa kan bij beide ontwikkelingen alleen maar baat hebben.

Polemiek

Clichés voeren de boventoon

De Financial Times schalt de loftrompet over het "Italië dat terug op het toneel is", en over zijn raadsvoorzitter Mario Monti die "Angela Merkel de waarheid zegt". Monti's lotsbestemming "zou wel eens die van heel Europa kunnen zijn...als de op drie na grootste economie van de eurozone geen geloofwaardige economische koers kan uitstippelen, heeft de euro als pan-Europees project geen toekomst", aldus de krant. Bovendien maakt Monti "korte metten met alle stereotypen over de onbekwaamheid van Zuid-Europeanen".

Maar t**egelijkertijd heeft de schipbreuk van de Costa Concordia en zijn commandant Francesco Schettino een ware woordenoorlog ontketend. Een commentaar van Jan Fleischhauer van Der Spiegel getiteld "Vluchtmisdrijf op z'n Italiaans" heeft de lont in het kruidvat gestoken: "Vind u het verbazingwekkend dat de commandant een Italiaan was?" vraagt hij, om vervolgens tal van clichés over Italianen op te rakelen en hun obsessie met "la bella figura", de schone schijn. "De eurocrisis laat ons zien wat er kan gebeuren als we om politieke redenen de psychologie der volkeren negeren", aldus Fleischhauer. "Wij hebben Schettino, jullie hebben Auschwitz", luidde het repliek van de redactiedirecteur van het rechtsgeoriënteerde dagblad Il Giornale, Antonio Sallusti. "Der Spiegel schrijft dat we geen ras zijn, maar zij zijn dat wel degelijk, zoals ze ons dat hebben laten zien met Hitler [...] Met Schettino hebben we misschien een dertigtal doden op ons geweten, maar diegenen van het ras van Jan Fleischhauer, zij hebben er 6 miljoen".**

Die Zeit analyseert beide columnisten, die, als het op de euro aankomt, wél dezelfde opvattingen hebben: "Fleischhauer en Sallustini spelen in hetzefde team. [In hun optiek] heeft de EU als cultuur- en belangengemeenschap gefaald".